Ayğazini yırı
Tawlanı alaşaraq tulanı, Atalanı arslan tuwğan ulanı Ayğazi, bir çıqğan ediñ awlama, Duşmanıñdan ata qanıñnı dawlama. Awlay turup, arqalağa yetgende, Üçünçü töbelerden ötgende, Dörtünçü töbelege yetgende, Şu yoluñda qonaqlarıñ ras gelgen. — Assalamlar bolsun sağa, Ayğazi! Şu yoluñdan bizin uçun qaytsana, Qonaqlarım qaytardı dep aytsana. — Wa aleykum salam bolsun, siz xoş geldigiz, Atabıznı köp süygen qonaqları! Sizin uçun şu yolumdan qaytayım, Qonaqlarım qaytardı dep aytayım.
Qonaqlanı qonaq üyge giyirgen. Aradan biraz zaman getginçe, Atlarına yem arpalar tökgençe, Atlarını at qazığın qaqğınça, Artından tulaların iyertip, Tapur-tupur tatar atın yelitip, Yetip gelgen Ayğazini yuwuğu: — Assalamlar bolsun sağa, Ayğazi! — Wa aleykum salam bolsun, qurdaşım! Geldiñ busa, can qurdaşım, bek yaxşı! At üstünde nege mağa qaraysan? Andan turup nege meni sınaysan?! Geldiñ busa, awup atdan tüşsene, Atdan tüşüp, qonaq üyge girsene, Meni atamnı qonaqları gelgenler, Şolağa bir bal içkiler alayıq, Şolağa bir türlü yıbaw salayıq!
— Hayt, Ayğazi, men atımdan tüşmeymen, Üç sözüm bar, at üstünde aytaman, Şonu aytıp, alğasayman, qaytaman: Atañnı yaşda öltürgen duşmanıñ Bir bu geçe Bawtoğaydan ötejek — Barmay qalsañ, ötüp-çığıp getejek; Ellerden saylap alğan ariwüñ — Şonu da qızbay biyler eltejek; Atañdan qalğan sağa qonaqlar, Qoyup getseñ, olar da ayıp etejek.
Şonu aytıp, şo qurdaşı qaytğan soñ, Ayğazi bir olturğan da, bir turğan, Ayğazi üç küstüngen de, üç küsgen, Küstünlükden qonaq üynü tolturğan.
Qısğaraq qol kesewün qolğa alıp, Başlığında qart abayı aylanğan. Qart abayı şulay da aytıp seylegen: — Hey, balam, nege küstün bolasan, Küstünlükge nege başıñ salasan?
— Meni abayım, küstün bolmay ne eteyim — Ernime er mıyığım bitginçe, Awzumdan bir sarilerim getginçe, Yaş başıma gelip tüşgen üç namus, Olanı qaysın-birin küteyim? Qaysın kütüp, qaysın artğa qoyayım, Ayt çı, abayım, sen aytğannı eteyim: Atamnı yaşda öltürgen duşmanım Bir bu geçe Bawtoğaydan ötejek, Barmay qalsam, ötüp — çığıp getejek; Ellerden saylap alğan ariwüm — Şonu da qızbay biyler eltejek; Bular da alay atamdan qalğan qonaqlar, Qoyup getsem, olar da ayıp etejek.
— Bola busañ, qulum, bolat saldır töşüñe, Bolmay busañ, yawluq bayla başıña! Duşman deseñ, günde bir de yoluğar, Ariw deseñ, ondan da ariw tabular. Bugün alay atañdan qalğan qonaqlar, Qonaqlanı bugün yolğa salsana, Olağa bir haraqı-ballar qursana, Olağa bir bal içkiler bersene, Üstünde ayaq aylandırıp tursana, Bal içkini ortasına yetgende, Olar senden qapğun atlar tilejek. Qor bolğur qol bıçğıñnı qolğa alıp, Tığırıqnı erkinine aylanıp, Bir qızbaynı toğasına barsana, Toğaslanı qıyıp-qıyıp salsana, İçinden eki toru at alsana, Şolar bulan qonaqlanı matap, yolğa salsana. Soñ tar yolnu başın saqlay barırsan. Seni atañnı öltürgen ol duşmanıñ, Ol duşmandan öjetli öç alırsan.
Şolay aytıp şonu abayı bitgende, Olağa bir haraqı-ballar qurdu, dey. Olağa bir bal içkiler berdi, dey, Üstünde ayaq aylandıra turdu, dey. Bal içkini ortasına yetgende, Olar ondan qapğun atlar tilegen. Qor bolğur qol bıçğısın qolğa alıp, Tığırıqnı erkinine aylanıp, Bir qızbaynı toğasına bardı, dey, Toğaslanı qıyıp-qıyıp saldı, dey, İçinden eki toru at aldı, dey, Şolar bulan qonaqlanı matap, yolğa saldı, dey.
Atlar bulan qonaqların yollağan soñ, Qaytıp gelgen şol Ayğazi üyüne. Sawutların ilgen alay çüyüne. Ayğazi bir oylay turup, olturğan, Tındırıqlı bar sawutun tolturğan. Tüş bolğança bal ayaqdan bal içgen, Tüşden soñ alaşasın yerlegen, Çüylerden sawutların sermegen, Özenleni boyun tutup terbegen. — Hayt, alaşam, çabar yeriñ maydandır, Alaşanı at bolmağı taydandır, Bawtoğaynı soqmaqları qaydandır?
Süyrem-süyrem gogamannı gözü dep, Bawtoğaynı soqmaqları özü dep, Bawtoğaynı soqmaqları qayda dep, Soqmaqlağa meni de alıp, hayda dep, Haydap barğan soqmaqlanı özüne. Atın busa qıl kişenden kişenlep, Barıp girip köpür tüpnü tübüne, Yamuçusun bürkep başğa, çırmalıp, Ayğazi yuxlaw bolup, yatdı, dey. Aralardan biraz zaman getgençe, Aralardan üç-dört minut ötgençe, Yetip gelgen Ayğazini duşmanı. Ayğazige yuwuqğa yete turup, Dögerek, anañ ölgür, biz qulaq Duşmannı arğumağı tartınğan. Duşmanı şulay da aytıp söylegen:
— Hayt, eliwaş, nege tartın bolasan, Tartınlıqğa nege başıñ salasan?! Geçe-gün yürüy qalğan Bawtoğay, Şunda çı bir yüz miñ asger yoq buğay, Bu yerlerde yüz miñ asger bolsa da, Ondan çı meni canım tartınmay! Ernine er mıyığı bitmegen. Qarqarası er sanına girmegen Şu yerlerde Ayğazi de yoq buğay. Ayğazi şu yerlerde bolsa da, Ondan çı meni canım tartınmay! Bolsa da, tasmalarday tilermen, Yatıp, qara qanların içermen!
Şonu aytıp şo duşmanı bitgençe, Ayğazi, eki tartıp, urdu, dey, Şöşgeleme bir üstüne bardı, dey: — Hayt, duşmanım, har yerlerde men bolman! Hayt, duşmanım, har yerlerde tabulman! — Wöre, Ayğazi, dağı da urma yaramas — Osal erkek duşmanına qaramas! Mağa bir bolağanı bolğandır, Qarqaramnı qıblalağa bursana, Kökürekden, duwlap, canlar çıqğınça Başlığımda yasın oxuy tursana; Kökürekden, duwlap, canlar çıqğan soñ, Almalarday gesip, başım alsana, Ernim teşip, qanjığaña taqsana, Abayıña sawğat etip baqsana.
Qarqarasın qıblalağa burdu, dey, Kökürekden, duwlap, canlar çıqğınça Başlığında yasın oxuy turdu, dey; Kökürekden, duwlap, canlar çıqğan soñ, Almalarday gesip, başın aldı, dey, Ernin teşip, qanjığağa taqdı, dey, Abayına sawğat etip baqdı, dey. — Hayt, alaşam, çabar yeriñ maydandır, Alaşanı at bolmağı taydandır, Qızbay biyni qapuları qaydandır?!
Süyrem-süyrem gogamannı gözü dep, Qızbay biyni qapuları özü dep, Qızbay biyni qapuları qayda dep, Şo soqmaqğa meni de alıp, hayda dep, Barıp yetgen — qapuları begilgen, Begilgenni şo Ayğazi süymegen, Ayğazi küstün bolup, iyelgen: — Birewler giyew salma tebine, Men bolmayman şunda gelme ebine!
Ayğazi bir ariwüne de qıçırğan: — Hayt, ariwüm, seni artıñdan gelgenmen. Seni qızbay biyler eltgenni bilgenmen! Qayda hali bulanı igitleri Bugün meni qarşı aldıma çıqmağa, Qılıç urup, bir-ekisin yıqmağa?! Çıq çı, ariwüm, seni de alıp geteyim — Qızbaylağa etegenim eteyim! — Hay! — dep, çıqğan Ayğazini ariwü, — Hayt, Ayğazi, canım senden qurban, dep, — Aytmadımmı, sensiz yerde turman, dep, Hayt, Ayğazi, purmanıñdan çıqman, dep?!
Qağıp onu atnı aldına aldı, dey, At atıltıp, qapusundan çıqtı, dey. — Hayt, alaşam, çabar yeriñ maydandır, Alaşanı at bolmağı taydandır, Abayımnı qapuları qaydandır?
Süyrem-süyrem goganlanı gözü dep, Abayımnı qapuları özü dep, Abayımnı qapuları qayda dep, Şo qapuğa meni de alıp, hayda dep. Haydap barsa, qapuları begilgen. Ayğazi şulay da aytıp, qıçırğan: — Hayt, abayım, açılmağır qapulanı açsana. Yağılmağır şam çırağıñ yaqsana, Bir burluğup, qanjığağa baqsana, Hara, abayım, sağa duşmanıñnı kellesi. Buğar qarap, qanğınçağa yıla çı, Şundan ullu sağa qıyın gelmesin! Bu da, abayım, bolsun, sağa qulluqçu, Törde olturup, bol çu buğar buyruqçu!
— Barakalla bolsun seni özüñe, Gözüñe basıp giygen börküñe! Özüñ bulan toğa tartğan erleni Yürümege qoymajaqsan erkine! Awullağa, xonşulağa qarasam, Barısı da «Ayğazi!» dep söyleyler, Yaş igitge aytğanından toymaylar, Tengirimden teñsiz ömür tileyler.
⁂
Naçalo razwitya geroiko-istoriçeskix pesen kumıkow, kak mı polagayem, otnositsä k XIV-XV ww. S selım rädom osobennostey etix pesen znakomit nas zameçatelnıy pamätnik kumıkskogo folklora — «Yır ob Aygazi»✻.
Razwitiye deystwiya yıra naçinayetsä stremitelno: k Aygazi priyezjayut «dorogiye kunaki otsa», i batır obäzan po obıçayu ispolnit lüboye ix celaniye. Wskore drug Aygazi prinosit dwe wajnıye westi: çerez Bawtugay proyedet krownik Aygazi, i w tot ce den şamxal ili «trusliwıye bii» uwezut yego wozlüblennuyu. İspıtanya oçen trudnıye, a wremeni na wıpolneniye ix dano slişkom malo — odin den. W yıre dwumä strokami, no yemko izobrajenı perejiwanya yunogo geroya, yego nereşitelnost i daje rasterännost:
Aygazi, opeçaliwşis, sel, Peçalü kunaskuyu zapolnil.
Yunıy batır, u kotorogo «na gubax yeşe ne poyawilis mujskiyeusı, so rta ne soşla celtizna», ne mojet nayti wıxoda iz sozdawşeysä situasii. Ostatsä s gostämi i wıpolnit dolg gostepriimstwa? Togda krownik mojet beznakazanno proyti çerez Bawtugay, a sam Aygazi lişitsä wozlüblennoy. İspolnit obıçay krownoy mesti? Togda kak bıt s gostämi, s lübimoy? Oswobodit lübimuyu? A gosti, a krownik? Aygazi molod i bez çyego-libo soveta mojet sowerşit neçto takoye, çto nepriliçno s toçki zrenya narodnoy etiki. A eto ne meneye straşnıy pozor, çem trusost. Sama mısl o trudnosti podwigow na wremä kak bı otxodit na zadniy plan, i na arenu wıstupayet sowerşenno nowıy dlä geroiko-istoriçeskix motiw — etiçeskiy. Eto uje nowşestwo w kumıkskoy epiçeskoy poezii: ranşe woprosı etiki sami soboyu razumelis, a zdes oni neprikrıto wınosätsä w sentr proizwedenya.
Epiçeskiy geroy ne doljen somnewatsä, a yesli i somnewayetsä, ne wıkazıwayet etogo — ob etom mı mojem tolko dogadıwatsä, eto mojet «çitatsä» w podtekste. Reşitelnost — wot osnownaya çerta geroya eposa. Psixologizm, t.ye. peredaça duşewnıx perejiwaniy, somneniy Aygazi delayet yego obraz realnım, ciznennım: pered nami obıçnıy çelowek so wsemi yego slabostämi.
W trudnuyu dlä Aygazi minutu na pomoş k nemu prixodit mat.Yee ustami izlojenı normı powedenya kumıkskogo obşestwa w opredelennıy period yego razwitya. Sovet materi sçitayetsä yedinstwenno wernım, ibo mat w yırax yawläyetsä kak bı narodnım sovetçikom i sudyey. Ona uçit sına:
Yesli goworiş o wragax, oni yejednewno naydutsä, Yesli goworiş o krasawise, pokrasiweye yee naydeş. Kunaki ostalis tebe ot otsow — Sperwa im usluji.
İtak, perwıy dolg, kotorıy wstal pered Aygazi, — eto ispolneniye obıçaya kunaçestwa. No w çem on zaklüçayetsä? Sel priyezda gostey nam ne yasna, no izwestno, çto im nujnı koni. Widimo, ix u samogo Aygazi ne bılo, t.k. dlä kunakow otsa on bı ix, razumeyetsä, ne pojalel. Aygazi dobıwayet etix koney ugonom. Dlä obyektivnoy osenki etogo postupka geroya nujen istoriçeskiy podxod: postupok geroya perenosit nas w epoxu, kogda ugon skota ne sçitalsä pozorom, a, naoborot, doljen bıl podçerknut besstraşiye geroya. Dannıy postupok ne mog snizit obraz geroya i potomu, çto w nem narod usmatriwal swoyeobraznoye wıstupleniye neimuşego protiw imuşix.
W yıre podçerkiwayetsä boleye slojnıy xarakter wtorogo podwiga Aygazi — yego mest. U Bawtugaya, gde batır pocidal swoyego krownika, argamak bezımännogo wraga Aygazi ispugalsä, razgnewannıy wrag Aygazi rugayet konä, goworä, çto w Bawtugaye net stotısäçnogo woyska, net i Aygazi, a yesli b oni i bıli, on (wrag) ne ispugalsä bı ix. Slowa gromkiye, no oni w kakoy-to mere xarakterizuyut silu wraga Aygazi.Tradisionnıy razgowor geroya s konem w «Yıre ob Aygazi» uje okonçatelno otorwalsä ot totemistiçeskix predstawleniy naroda: zdes on neobxodim kak çisto xudojestwennıy priyem, s pomoşü kotorogo xarakterizuyetsä Aygazi i yego krownik. Primeçatelno, çto ustami wraga sila «bezusogo» i «celtorotogo» Aygazi stawitsä rädom so stotısäçnoy armiyey. İ nam uje yasno, çto wrag Aygazi senit silu i otwagu batıra, sçitayet yego swoim dostoynım protiwnikom, t.ye. pered nami interesnıy priyem xarakteristiki geroya ustami yego wraga.
İz boya wragom Aygazi wıxodit pobeditelem. W yıre delayetsä osobıy upor na blagorodstwo batıra. Smertelno ranennıy krownik prosit Aygazi ne strelät bolşe, sowerşit nad nim obräd, kotorıy doljen sowerşatsä nad kajdım umiraüşim prawowernım, a potom uje, posle yego smerti, postupit tak, kak togda obıçno postupal pobeditel, t.ye. «kak yabloko» otrezat yemu golowu, prokolow gubu, podwesit etu golowu k luke sedla i powezti materi «w podarok». Predsmertnaya prosba doljna bıt uwajena, yesli daje eto prosba wraga; ispolneniye yunım Aygazi prosbı wraga xarakterizuyet yego kak çeloweka blagorodnogo, kotorıy w porıwe mesti ne koşunstwuyet zloradno, ne izmıwayetsä nad podwerjennım, a çetko blüdet normı etiki.
Tretiy podwig Aygazi doljen bıt naiboleye trudnım, no opisan on oçen korotko: Aygazi podyezjayet k biyskim worotam, wızıwayet wozlüblennuyu i uwozit yee. Takim obrazom, Aygazi faktiçeski ne prixoditsä borotsä s şamxalom i yego lüdmi. Eto mojno obyasnit po-raznomu. Wo-perwıx, to, çto nikto geroyu ne okazal soprotiwlenya, xarakterizuyet Aygazi kak batıra, protiw kotorogo boyatsä otkrıto wıyti sami bii i ix nukerı. Wo-wtorıx, yesli bı bıli opisanı boy Aygazi s mnogoçislennımi wragami i yego pobeda, to bılo bı naruşeno çuwstwo merı, xudojestwennıy takt: wed pered nami uje ne geroiçeskiy epos, a geroiko-istoriçeskaya pesnä, «osteregayuşayasä» çrezmernogo giperbolizma, pesnä s ustanowkoy na prawdiwost powestwowanya.
Kones yıra, w otliçiye ot mnogix drugix, blagopoluçnıy: Aygazi wozwraşayetsä k materi, pokazıwayet yey golowu krownika, newestu, i mat dayet swoyu (po suti dela — narodnuyu) osenku podwigam Aygazi.
O mnogom goworit prodiktowannaya materü oçerednost sowerşenya podwigow geroyem. Gostepriimstwo — perwıy dolg, i po znaçeniü ono stawitsä na perwoye mesto, ibo swäzano s normami powedenya selogo naroda i daje narodow, wıpolnäyetsä ono w interesax lübogo çlena obşestwa, wıxodä daleko za predelı interesow sugubo rodowıx✻. Mest — na wtorom meste, t.k. ona osuşestwläyetsä w interesax togo ili inogo roda, tuxuma (t.ye. uje). Wozwrat newestı na tretyem i poslednem meste, ibo etot postupok liçnogo xaraktera, postupok, sowerşayemıy radi liçnogo sçastya. Dlä woina-asketa, surowogo cigita, wospitannogo w «spartanskom» duxe, on deystwitelno i doljen bıl bıt na tretyem meste. Takim obrazom, w pesne otrajen kompleks etiçeskix norm naroda: nujno dorojit, prejde wsego, çestü, interesami wsego naroda; zatem — interesami roda, tuxuma, otsa, materi; i nakones interesami sugubo liçnımi.
Teper obratim wnimaniye na xarakter podwigow Aygazi so storonı ix trudnosti i oçerednosti wıpolnenya. 1. Blüsti obıçay gostepriimstwa — wajneye wsego, no iz podwigow Aygazi — eto nailegçayşiy. 2. Ubit krownika — wajno, no trudneye, çem ugnat koney. 3. Borba za cenu — delo tretyestepennoy wajnosti, odnako eto naiboleye trudnıy iz podwigow Aygazi. Werneye, on doljen bıl bıt i naiboleye trudnım podwigom: odinokomu geroyu oswobodit wozlüblennuyu iz kreposti «walya Dagestana» — delo, nesomnenno, oçen trudnoye (prawda, ne opisannoye po otmeçennım wışe priçinam).
İtak, stepen wajnosti pooçeredno sowerşayemıx podwigow umenşayetsä, no trudnost ix, kak bı dwigayas wstreçnım potokom, wozrastayet. Perwoye sootwetstwuyet narodnoy etike, wtoroye — epiçeskoy tradisii wse bolşego uslojnenya xaraktera podwigow geroya.
Takim obrazom, «Yır ob Aygazi» pokazıwayet, çto w nem yeşe mnogo çert ot eposa: geroiçeskiy oblik Aygazi, podçerkiwaniye yego molodosti, razwernutıy süjet, stil tradisionnıye, xotä i pereosmıslennıye, epiçeskiye motiwı (razgowor s konem, s materü), troiçnost (podwigi Aygazi), izwestnaya giperbolizasya.
Odnako, nesmoträ na znaçitelnuyu epiçnost, podwigi Aygazi wse-taki uje ne geroiko-epiçeskiye w sobstwennom smısle slowa: oni boleye ciznennı. Aygazi sowerşayet w prinsipe obıçnıye dlä feodalnoy epoxi postupki: gostepriimstwo, mest krowniku, wozwrat newestı. Razumeyetsä, i dlä ix wıpolnenya nujnı i sila, i mujestwo, i otwaga, no pri wsem etom nelzä ne widet, çto xarakter podwigow Aygazi osnowan na nowoy poçwe — na trezwom wzgläde naroda na cizn i na realnıye sposobnosti realnogo batıra. Odnako i zdes yeşe ne sowsem preodolena epiçeskaya giperbolizasya — wse tri podwiga Aygazi sowerşayet w odin den.
W «Yıre ob Aygazi» mı wperwıye wstreçayemsä s faktom, kogda w sentr stawätsä postupki, ne xarakternıye dlä eposa, t.ye. preodolewayetsä izwestnaya odnostoronnost geroiçeskogo eposa. Pered nami raspaxiwayetsä cizn, epoxa wo wsey yee şirote; zdes mı widim geroya wo mnogix sferax deyatelnosti: i w bıtu, i w sowerşenii podwigow i w semye. «Yır ob Aygazi» w izwestnoy mere daje polemiçen s eposom, gde «reşitelno u wsex narodow, imeüşix epos pri rodowom stroye, preobladaüşeye, mojno skazat - reşaüşeye mesto zanimayut rasskazı o poiskax cenı i borbe za neye»✻. Kak mı wideli, w «Yıre ob Aygazi", podobno rädu drugix kumıkskix geroiko-istoriçeskix pesen, borba za newestu demonstratiwno otodwinuta na posledniy plan; na perwoye ce mesto wıdwinulis drugiye motiwı.
Pokazatelna i sleduyuşaya osobennost proizwedenya: kak i wo mnogix drugix yırax, zdes otes geroya otsutstwuyet, a mudrım nastawnikom i sudyey yego wıstupayet mat. Stawşaya stereotipnoy kollizya «mat-sın» xotä i naxodila «podderjku» w period sozdanya «Yıra ob Aygazi» (XVI-XVIII ww.), ibo rol starşey cenşinı w semye, w obşestwe i togda bıla wısoka, w swoix drewneyşix istokax, oçewidno, wosxodit k matriarxalnım institutam. Odnako, soxranäyas formalno, eta kollizya slujit uje wozweliçeniü otsa, priçem, prejde wsego, ustami toy ce materi, naxodäşeysä na tradisionno wısokom poetiçeskom pyedestale: imenno neprerekayemım awtoritetom materi rekomenduyetsä, prejde wsego, po dostoinstwu prinät gostey, i eto ne tolko potomu, çto oni kunaki, a kunaki, ostawşiyesä ot otsa; zatem — sowerşit akt sprawedliwogo wozmezdiya, i opät podçerknuto - otomstit za krow otsa. İ ne sluçayno, widimo, to, çto etot yır — odna iz naiboleye rannix pesen, naçinaüşixsä so slow «Lwu podobnım rojdennıy sın otsow» (»Atalanı arslan tuwğan ulanı») — formulı, zatem stawşey «obşim mestom» epiçeskix pesen kumıkow. Takim obrazom, wes pafos yıra obraşen k zaşite awtoriteta otsa, xarakternogo uje dlä patriarxalnogo obşestwa, w to wremä, kak w geroiçeskom epose otes ili osujdalsä (sm. «Yır o Minküllü»), ili wstupal w boy s sınom (mejdunarodnıy süjet), ili on prosto ne figurirowal w proizwedenii. Zametim, çto tradisionnoye otsutstwiye otsa w «sxeme» geroiko-istoriçeskix yırow zdes po-swoyemu determinirowano, — on ubit, potomu i ne figuriruyet w pesne. No eto realistiçeskoye obosnowaniye osuşestwleno ispolzowaniyem drugogo arxaiçnogo motiwa — mesti za otsa.
İtak, «Yır ob Aygazi» predstawläyet nowıy etap razwitya geroiko-istoriçeskoy poezii. Ne porwaw s tradisyami geroiçeskogo eposa, etot yır, wmeste s tem, otrazil te kolossalnıye izmenenya, kotorıye proizoşli w xudojestwennom mışlenii naroda.
Primeçanya:
✻: İzwestno boleye 10 variantow. Opubl.: na kum. yaz.: Qumuqlanı yır xaznası. — S. 66-68; Dosluq. Qumuqlanı yır xaznası. — S. 31-33; Qumuqlanı yırları. — S. 107-114; na russk. yaz.: Antologya dagestanskoy poezii. — S. 134-137.
✻: Kak otmeçayet G. Dzagurow, «gostepriimstwo w glazax gorsew bılo swäşennım. W to ce wremä ono nosilo prawowoy xarakter, bılo sredi gorsew institutom mejdunarodnogo prawa, delaüşim wozmojnım obşeniye odnogo naroda s drugim. (Dzagurow G. A. Predisloniye. // Osetinskiye (digorskiye) narodnıye izreçenya. — M. 1980. — S. 6).
✻: Propp W. Ya. Russkiy geroiçeskiy epos. — M., 1958. S. 41.
İstoçnik: A.M. Aciyew. «Ustnoye narodnoye tworçestwo kumıkow", Maxaçkala, 2005, s. 83-88.