İbaqnı wa Zoruşnu yırı
Gogan-gogan bu gawurnu gözleri, Baqma yaman imansıznı yüzleri. Goganlı böleklege pısğanlar, Gelip enni ullu ağaçın qısğanlar. İçinden suw otların taydırıp, Artından quru otların tökgenler1. Artından qırq nökerin iyertip, İbaq degen ağasına olja alıp, Zoruş girgen şonda yawlar içine. Ne bola eken canın tartsa giçine? At yibergen Gelbağ degen ellege, At da getgen, ol eliwaş, alısğa. Tarlıq tüşgen şonda batır Zoruşğa.
— Artıma bir burulup qarasam, Alıslardan topar-topar çañ gele. Çañlanı tübün tutup qarasam, Men yibergen ol, eliwaş, at gele. Atnı, deymen, üstün tutup qarasam, Tanalarday tanawların tarsaytıp, Talpanlarday eki ayağın bek qağıp, Özeñige qaytğan meni ayaqlım, İstakanğa qaytğan meni yayaqlım, Yeñlege girmes yimik bileklim, Bir qabında eki egiz yüreklim. Zoruşuma İbaq arslan nart gele! İbaq girgen ullu yawlar içine, Şo yerlerde uruş bolğan, daw bolğan, Aylanışğan şonda batır, uruşğan. İbağıma oñsuz yerden oq tiygen, Ol da, eliwaş, terbenmesdey bek tiygen. At da awğan, at yığılıp, yer de awğan, Yer xarmanıp, İbaq yimik er de awğan. İnisini şonda aldına yığılğan. Emçegi bulan alay nökeri Bögenek arbalağa cıyılğan.
Artına bir burulup qarasa. Alıslardan topar-topar çañ gele, Çañlanı tübün tutup qarasa, Almalarday eki engin qızartıp, Goganlarday eki gezden suw artıp. Tatar atday balaqların çüyürüp, Turnalarday uzun boynun muñaytıp. Yalanayaq, heyler, alay yalanbaş, Qıçırıqlap, gele paqır qart abay: — Qahbalar tapğan qantuluq, Gök eşekler tapğan boz qoduq, Dazuw yoldan, balam, nege gele ediñ?! İbağımnı yañız yawğa nege sala ediñ?! Meni bir İbaq balam ölgen soñ, Zoruş, balam, sen de nege qala ediñ?! Qırılğır qırq nökeriñ yoqmu edi? Qırılğır qırq nökeriñ içinde Yaşlay tutğan can qurdaşıñ yoqmu edi?
Ay gelini şonda turup yırlağan: — Alaşalar teñ-teñ bolup çabılsa, Arğumaq atlar geter alısğa. Nege, abayım, ters ayıplar salasan Analardan arslan tuwğan Zoruşğa? Qabartıda, meni abayım, qala bar, Bu Zoruşnu yawrununda neçe türlü yara bar! — Ayıplar salmay, qızım, ne eteyim: Gemelerdey geng qursağım quruğan, Geñlengen kür yüregim suwuğan! Yaş ulanlar men saqladım, alp boldu, Sawutlardan köp ölegen xalq boldu! Sawutlardan tügül ese, ölmedi, Sallar bolup tügül ese, gelmedi! Birewlege, heyler, atlar bulan mal bara, Bizge busa arbalağa yüklenip, Teñsizlege alay başın tutdurup, Öreçeler tutup, içqınıp, Yalqınlar tiygen yeri qaralıp, Tañçolpanday eki gözü aralıp, Eki arışdan qara qanlar ağızıp, Arbalağa başlı-artlı salınıp, Meni üyüme arba bulan sal bara! Çegemlege enni köpür kim salar? Qabartıda qabaq özden kim bolar? Qabartıda qabaq özden, köp tonaw — Meni bir İbaq balam ölgen soñ, Olardan sanap yasaq kim alar? Batır Zoruş şonda çıhıp cırlağan: — Çegemlege, anam, köpür salarman, Qabartıda qabaq özden bolarman! Qabartıda qabaq özden, köp tonaw — Olardan sanap yasaq alarman! Terikleni aylanası qızıl xum, Haydamasa, tay tuyağı batarmı? Zoruş degen bir ulanıñ saw çaqı İbaqnı qanı yerde yatarmı?!
Zoruşğa yas-yır
Tawlanı alaşaraq tulanı, Tüzleni bawru çubar yılanı, Analanı arslan tuwğan ulanı, Yesir ulan, yesir ediñ, yez ediñ, Dünyalanı erkini ediñ, gezediñ, Araqtawnu boyun tutup qıdırdıñ, Yoluqğannı tülkü yimik sıdırdıñ. Yatıwlarıñ aq qayırçaq üstü edi, Yabuwlarıñ aq qayırçaq xum edi. Kökge atılğan otlar yimik atıldıñ, Suwğa batğan taşlar yimik batıldıñ. Yaşayım degende, yaşındıñ, Göreyim degende, gemüldüñ. Qozalaq arbalanı kellesi, Cawharlı cayalanı birisi, Hazirlengen tübekleni güllesi, Aldınğı hasan nartlar birisi, Dünyadağı igitleni tirisi, Arğumaqlar alğan ediñ yarışğa, Alaşalar qoyğan ediñ arışğa. Ulanlar, haqsız ayıp etmegiz Atalardan tuwğan ullu Zoruşğa.
⁂
Odnim iz luçşix i, po-widimomu, naiboleye rannix geroiko-istoriçeskix pesen yawläyetsä «Yır o Zoruşe»✻:. On primeçatelen i kak proizwedeniye, predstawläüşeye nowuyu stupen w razwitii janra geroiko-istoriçeskix pesen: w yıre yawno proslejiwayetsä geografiçeskaya lokalizasya i istoriçeskaya konkretizasya opisıwayemıx sobıtiy; obrazı yıra, oçewidno, imeüt swoix prototipow; giperbola nizwedena do minimuma, wozros psixologizm w izobrajenii geroyew. Odnako yır za stoletya preterpel bolşiye izmenenya. Eto, a takje slabaya izuçennost kumıksko-kabardino-balkarskix otnoşeniy, kotorıye naşli otrajeniye w yıre, poka ne dayut wozmojnosti delat twerdıye wıwodı o sobıtyax, otrajennıx w pesne, o prototipax geroyew proizwedenya. Sobıtya, opisannıye w yıre, proisxodät w Kumıkii. No w konse yıra mat Zoruşa, poteräwşaya sına, setuyet:
Kto ce teper postawit mostı na Çegeme? Kto ce budet kabak-uzdenem✻ w moyey Kabarde? W moyey Kabarde kabak-uzdenäm razdolye grabit, Kto ce tam, sçitaya, soberet yasak?
W istorii wzaimootnoşeniy kumıkow i kabardinsew mnogoçislennı ne tolko faktı drujbı, no i wzaimnıx mejdousobnıx nabegow. W XIV-XVIII ww. Kumıkya i Kabarda graniçili drug s drugom, a w otdelnıx naselennıx punktax kumıki i kabardinsı daje cili sowmestno. Swäzi etix narodow ne ograniçiwalis liş politiçeskim i kulturnım wzaimowliyaniyem: oni wıliwalis i w rodstwennıye otnoşenya✻. İz skazannogo widno, çto w «Yıre o Zoruşe» otrajena wpolne opredelennaya istoriçeskaya epoxa tesneyşix swäzey Kumıkii s Kabardino-Balkariyey. Odnako dlä boleye konkretnogo sujdenya o prototipax geroyew yıra, o wremeni yego wozniknowenya nujnı dopolnitelnıye izıskanya kak folklornogo, tak i istoriçeskogo xaraktera.
W yıre powestwuyetsä o tom, kak Zoruş, popaw w zasadu, posılayet gonsa za pomoşü w starinnoye kumıkskoye seleniye Gelbax, i ottuda priyezjayet yego brat İbak. W boyu İbak pogibayet. Zameçatelno opisana reaksiya materi na priyezd Zoruşa s polä brani bez İbaka: bosonogaya i prostowolosaya brosilas ona nawstreçu Zoruşu i obruşilas na nego s groznımi obwinenyami:
Zaçem tı wernulsä s pograniçnoy dorogi?! Zaçem moyego İbaka odnogo ostawil w boyu?! Raz pogib moy sın İbak, Zaçem, sın moy, i tı ostalsä (w ciwıx)?!
Kak i w «Yıre ob Abdulle», geroiçeskiy oblik materi zdes doweden do apogeya: pered nami neobıçayno twerdaya i mujestwennaya cenşina, kotoraya sçitayet boleye legkim ispıtaniyem smert oboix sınowey, çem trusliwoye begstwo i spaseniye odnogo iz nix. Wozmojno, eta ili räd drugix podobnıx pesen legli w osnowu poemı M.YÜ. Lermontowa «Begles»✻. No w otliçiye ot lermontowskogo Garuna, Zoruş ne okazıwayetsä «beglesom» — wıyasnäyetsä, çto geroy yıra wel sebä w boyu dostoyno i, kak tolko zajiwut yego ranı, gotow otomstit za brata. Podobnaya traktowka obraza sentralnogo geroya w yıre wpolne ponätna, ibo samomu duxu geroiko-istoriçeskix yırow çujdo sozdaniye proizwedenya, w sentre kotorogo bıl bı otrisatelnıy geroy.
Mat Zoruşa uteşena tem, çto sınowya weli sebä kak podobayet cigitam, no yee gore slişkom weliko: ona wırastila mnogix sınowey, i wse oni, krome Zoruşa, kak i bratya lermontowskogo Garuna, pogibli na pole brani. Ne udiwitelno, çto samoy emosionalno nasışennoy çastü yıra yawläütsä setowanya nesçastnoy materi, w kotorıx prorıwayetsä naruju dolgo sderjiwayemoye w serdse bezuteşnoye gore i beskoneçnıye stradanya. Eto gore proçuwstwowano sotnämi lüdey toy bespokoynoy i cestokoy epoxi, poetomu slowa materi zwuçat kak proklätya naroda epoxe s yee beskoneçnımi woynami, gubäşimi sotni lüdey wo swete let, unosäşimi iz cizni detey ranşe, çem ix roditeley. Ekspressiwnost perejiwanya materi usiliwayetsä ispolzowaniyem xudojestwenno-izobrazitelnıx sredstw plaçey. Kak otmeçayet U.B. Dalgat, proklätya wstreçaütsä w dagestanskix pesnäx lübogo janra. «Proklätya w liriçeskix i liro-epiçeskix süjetnıx pesnäx nesut znaçitelnuyu ekspressiwno-xudojestwennuyu nagruzku: oni usiliwayut emosionalnuyu xarakteristiku nastroyeniy i çuwstw geroya»✻. Etu ce funksiü wıpolnäüt proklätya w yırax kumıkow, xotä zdes mı obıçno wstreçayem ne prosto proklätya, a plaçi-proklätya, soderjaşiye ne tolko sojalenya o smerti çeloweka, no i proklätya w adres ubiysı, a neredko i w adres samoy sudbı. Etot moment uje soderjit w sebe elementı süjetnosti, cizneopisanya pogibşego, çto sposobstwuyet organiçeskomu wxojdeniü plaçey-proklätiy w tekst yıra.
Primeçanya:
✻: İzwestno okolo 10 variantoy pesni. Opubl.: Qumuqlanı yır xaznası. Maxaçkala, 1959 g. S. 104-105; Dosluq. Qumuqlanı yır xaznası. Maxaçkala, 1989g. S. 22-24; Qumuklanı yırları. T.II. Maxaçkala, 2002. S. 114-118. İzwestiya i predanya o Zoruşe. Ruk. fond YALİ. f. 9. op. 1. d. 351. - s. 219-221.
✻: Kabak — dwor, feodalnaya usadba. Kabak-uzden — pridwornıy uzden.
✻: Sm. ob etom podrobneye: İstorya Dagestana. T. 1. — M., 1967. — S. 279-282; İstorya Kabardino-Balkarskoy ASSR s drewneyşix wremen do naşix dney. — M.1967. T. 1.-S. 184-191.
✻: Podrobneye sm.: Aciyew A.M., Xidirowa E.S. Lermontow i Dagestan. — Maxaçkala, 1999.
✻: Dalgat U.B. Folklor i literatura narodow Dagestana. — M., 1962. — S.28
İstoçnik: A.M. Aciyew. «Ustnoye narodnoye tworçestwo kumıkow», Maxaçkala,2005, s.74-76.