Eldaruşnu yırı
Eldaruş wa Bektemir dep eki qızardaşnı ulanları bolğan. Bektemir köp güçlü bay bolğan. Eldaruş at-sawutundan qayrı zatı yoq yarlı ulan bolğan. Bektemir Mesey dep biyke qatın ala. Mundan alda da Eldaruş da, Bektemir de bir-birine xatircan bolğanlar. Toyunda xalqlar Bektemirge ayıp etip: «Şo küyde yaxşı erkekligi bulanğı igit qardaşıñ da bar turup, yetti yatlanı cıyıp, toy etesen», — degende ol Eldaruşnu çaqıra, amma toyda, «yarlı iyis gele senden«» dep betlep, kepin buza. Özünü şo maclisde kepi buzulmaqlıqğa cawap etip, Eldaruş Bektemirni qoşuna gete.
Geçe bardıñ Mesey biyke toyuna, Erten bardıñ Bektemirni qoyuna, Töbelege çığıp, alay qaradıñ, Maydanlardan altmış siriw sanadıñ. — Assalamu aleykum, qoyçaqay, Qoylarıñdan birin tutup, soy çu, aqay, Bir qoyuñdan seni miñ bolsun, İçinden mağa berejegiñ bir bolsun! — Wa aleykum salam, Eldaruş! Qoylarımdan birni soysam, köp tügül, Birni tügül, beşni soysam, yoq tügül. Bizin qoşnu odamanı — Bektemir, Bektemirni qadağası yoq tügül, Eldaruşum, qoy tarıqmı, qoşğa bar, Qoşdağı odamanlar boş da bar, Bizin qoşda etgen şulay dığar bar: Qoy bergenni qoyday tutup, soyarğa, Üç geçe, üç gün karas başda qoyarğa.
Tıñlamağan qoyçaqaynı sözüne, Göterilip qaramağan gözüne: — Men, qoyçaqay, sizin qoşğa barmayman, Berseñ, senden berip, alarman, Bermeseñ, yez qamuçu urarman, Qoylarıñnı ari—beri burarman!
Qoyçaqayğa yez qamuçu urdu, dey, Tayaq taşlap, siriwleni cıydı, dey, Qozuların qol-qolçuqğa tıqdı, dey. Qozular sermep, qoşdan qoy tutğan, Qoçqarlar sermep, alay irk tutğan, Şonu da alıp, qol-qoltuqğa aylanğan, Ol haywannı qanı bulan süyregen, İç mayların çişge çançğan, büregen, Quwuraylar cıyıp, ot yaqğan, Qoş ağaçlar cıyıp, onda qoş etgen, Çiş ağaçlar cıyıp, dağı çiş de etgen. Qızara bir çişlikleri bişgençe, Eldaruşnu aşar göñü tüşgençe, Töbelege minip, qoyçaqayım qarasa, Toparlanıp, töbelerden çañ gele; Ol çañlanı bawrun tutup qarasa, Tañçolpanday eki gözün araltıp, Bektemir degen nart gele; Bektemirni bawrun tutup qarasa, Bektemirni qırq nökeri — şol gele.
Yetip gelgen Eldaruşnu yanına. Bek qırsayğan amalsıznı canına. Şonda aytğanı Eldaruşnu şu bolğan: — Qoysana, Bektemirim, qoysana! Ne yerlerde seni görsem, qaça edim, Bir qoyuñnu bazıp aldım — aç edim. Bir qoyuñnu uru da alğan tügülmü? Bir qoyuñnu börü de alğan tügülmü? Ülkü arada biri qalğan tügülmü? Bir qoşuña qonaq tüşgen tügülmü? Başıña namus tüşgen tügülmü?
— Bir qoyumnu meni nege börü ala, Qırılğır gök itlerim saw turup?! Bir qoyumnu meni nege uru ala, Ülkü arada nege şo biri qala, Anası ölgür qoyçaqayım bar turup?! Qoşuma qonaq tüşse, et de bar, Başıma namus tüşse, bet de bar! Qahbalardan qahba tuwğan Eldaruş, Qançıqlardan qançıq tuwğan Eldaruş, Seni yimik qızbay tüşgen tügülmü?! Süyegiñni sütdey çayıp, içeyim, Tamağımda azaw bolup qalmasday, Enni sağa bir-bir hallar salayım, Abayıña esen-aman barmasday!
Bektemirni qoymajağın bilgen soñ, Eldaruş şonda şulay da ayta turmaymı: — Bektemirim, sen bolmadıñ gök temir! Artıñdağı qırq nökerge bazınma: Seni artıñda qırq nökeriñ bolsa da, Meni de bar sadağımda qırq oğum, Qırq da oğum qırq nökeriñe yalınsın! Belimdegi kiyiz qınlı qılıçım, Allah berip, xırdanıña salınsın, Şo bugün qara qanğa boyalsın! Biz çığayıq Majartüzge, maydanğa, Maläyikler qarasınlar hayranğa!
Uruş da etgen şo batırlar, daw da etgen, Özeñiler sızar yimik qan tökgen, Eki ajdağa bir bara-bar turdu, dey, Qırq da oğun qırq nökerge urdu, dey, Urup şonda qırq nökerin yıqdı, dey, Bektemirni burnu bulan qulağın, Gesip alıp, kisesine tıqdı, dey, Abayına sawğat etip baqdı, dey. Eldaruşğa süyek yarıp, oq tiygen, Ol, eliwaş, terbenmesdey bek tiygen. Şonda batır alaşağa söylegen: — Yatsana sen, meni alaşam, yatsana, Tüyeler yimik, alaşam, çöksene, Quw yastıqlar bolup, mağa göpsene, Bötekeden biraz biyik bolsana, Yuwuşandan biraz alaşa bolsana, Bötekedey etip, boynuñ salsana, Eldaruşnu sen üstüñe alsana!
— Yatmayman, seni alaşañ, yatmayman, Tüyeler yimik, alaşañ, çökmeymen, Quw yastıqlar bolup, sağa göpmeymen, Bötekeden biraz biyik bolmayman. Yuwuşandan biraz alaşa bolmayman, Bötekedey etip, boynum salmayman, Seni, Eldaruş, men üstüme almayman — Arğumağıñ aq arpağa semirtdiñ, Alaşaña poqluq başlar gemirtdiñ! Ne yerde haran, bulqa, toy bolsa, Artıma üçew-dörtew arta ediñ, Ayağımnı güyez-güyez basmasam, Başıma yez qamuçu tarta ediñ. Arğumağıñ gelip, yatsın aldıña.
— Allah berip, şu yaramdan qutulsam, Arğumağım aq arpağa satarman, Seni bulan at gözende yatarman!
Yata-yata ol alaşa geldi, dey, Tüyeler yimik alaşa çökdü, dey, Quw yastıqlar bolup, ohar göpdü, dey, Bötekeden biraz biyik boldu, dey, Yuwuşandan biraz alaşa boldu, dey, Bötekedey etip, boynun saldı, dey, Eldaruşnu öz üstüne aldı, dey. Alaşa şonda da aytıp söylegen: — Ergişidey, Eldaruşum, tursana, Açıtdırıp, üç qamuçu ursana, Aylıq yolnu bu geçeden alayım, Abayıña hali eltip salayım! Üç atılıp, men, Eldaruş, yetmesem, Haram bolsun mağa bergen aq arpañ! Meni üstümde sen, Eldaruş, turmasañ, Sağa da haram anañ bergen aq sütü!
— Qoysana, meni alaşam, qoysana: Şaşxanalar tiygen meni sanıma, Köp qıyınlar gelgen meni canıma. Abatıñnı sen, alaşam, geng alıp, Abayıma sawğat ete barsana.
Alaşasın Eldaruşum haydağan. Yayaq berip ol Eldaruş yellege, Töbeleni tübün tutup terbegen, Kanalardan qarançğılar görüngen. Haydap girgen axşam geçde ellege. Şonda çı şulay aytıp söylegen: — Yaraçı usta şu ellerde yoqmu eken, Yaralardan qatğan qanlar almağa, Yaralağa yarıp, yula salmağa?
Alaşası şonda şulay da aytıp söylegen: — Sen mingeniñ öz alaşañ belidir, Bu yerler çi Bektemirni elidir, Bilse, qoymas, hayt, seni de, meni de. Biz barayıq abayıñnı özüne. Haydap barğan abayını özüne, Onu abayı qulaq asmay sözüne… Abayına şulay da aytıp, qıçırğan:
— Açılmağır qapularıñ açsana, Yağılmağır şam çırağıñ yaqsana, Salınmağır aq töşegiñ salsana, Men balañnı at üstünden alsana!
— Analardan ulan tuwmay, qız tuwğan, Qapulanı aç dep, nege gelesen?! Açılmağır qapularım açmayman, Yağılmağır şam çırağım yaqmayman, Salınmağır aq töşegim salmayman, Sen balamnı at üstünden almayman: Bir qızbaynı qolu tiygen sağa da. Aç içegi aç börüge aş bolsun, Toq içegi toqsan bolup tuwralsın, Yurtunda qubagiyik qozlasın, Seni yimik abayını quçağında bozlasın!
— Tiygen busa mağa, abayım, ol ne etgen? Men etgenmen ol qızbayğa eterni: Aç içegi aç börüge aş bolğan, Toq içegi toqsan bolup tuwralğan, Yurtunda onu qubagiyik qozlağan, Qırqı birçe abayını quçağında bozlağan! Mağa çı bir gün yılaw, bir gün yas, Ol qızbayğa har gün ölüm, har gün yas!
Açılmağır qapuların açdı, dey, Yağılmağır şam çırağın yaqdı, dey, Salınmağır aq töşegin saldı, dey, Ol balasın atnı üstünden aldı, dey.
Etdaruşnu görme gelegenler gelip, onu görgen soñ, geleşmişin de görme geltireler wa onu bulan laqır etip bitgen soñ, Eldaruş ölgen dep de aytıla.
⁂
Odnim iz naiboleye rannix geroiko-istoriçeskix pesen (narädu s kazak-yırami), w osnowu kotorıx polojen rezko wırajennıy sosialnıy konflikt, yawläyetsä «Yır ob Eldaruşe»✻. Räd yego variantow predwaräyetsä prozaiçeskim kommentariyem skazitelä, iz kotorogo mı uznayem, çto geroi pesni Eldaruş i Bektemir — dwoyurodnıye bratya. Razbogatewşiy Bektemir w ssore so swoim bednım rodstwennikom Eldaruşem, prenebregaya im, ne priglaşayet yego na swoyu swadbu. Odnako lüdi pristıdili Bektemira za takoye obxojdeniye s bratom, slawäşimsä mujestwom i smelostü. Bektemir priglaşayet brata na swadbu, no tam wısokomerno zayawläyet, çto ot Eldaruşa «neset zapaxom bednosti». Obijennıy Eldaruş sedlayet kopä i yedet w koşaru Bektemira. Eta prozaiçeskaya çast yıra yawläyetsä kak bı ekspozisiyey. Bez neye ne bıl bı ponäten dalneyşiy xod sobıtiy.
Priyexaw k otaram Bektemira, Eldaruş prosit zarezat yemu owsu. No iz slow pastuxa mı uznayem o cestokix porädkax, ustanowlennıx Bektemirom:
W naşey koşare tak ugoworilis: Kto dast owsu, togo zarezat, kak owsu. Tri dnä, tri noçi ostawit telo na stoyke (wiset).
W drugom variante yıra boleye yarko opisano bogatstwo Bektemira i yego cadnost: Eldaruş nasçital 60 otar, prinadlejaşix dwoyurodnomu bratu.
Progolodawşiysä Eldaruş, ne posluşawşis çabana, rejet odnu owsu iz etix otar. No on ne uspewayet otwedat mäsa: widimo, uslışaw o priyezde Eldaruşa, k otare priskakal «nart Bektemir» s soroka nukerami i «oçen ojestoçilsä protiw bednogo Eldaruşa». W raznıx variantax delayetsä upor na cadnost, wısokomeriye Bektemira i blagorazumiye Eldaruşa. W otwet na neumestnıye i çeresçur cestokiye ugrozı dwoyurodnogo brata Eldaruş wosklisayet:
Ostaw ce, moy Bektemir, ostaw ce! Bıwalo ce, çto odnu owsu u tebä i worı krali, Bıwalo ce, çto odnu owsu u tebä i wolki drali! Ne prişel li k tebe w koşaru gost? Ne sleduyet li tebe ispolnit swoy dolg?!
Odnako Bektemir glux k slowam Eldaruşa: on samonadeyan i do oskorbitelnosti derzok. Wıwedennıy iz sebä Eldaruş grozitsä uniçtojit Bektemira i sorok yego nukerow. Dialog batırow igrayet bolşuyu rol w raskrıtii xarakterow geroyew. İz nego bez yedinoy «awtorskoy» xarakteristiki mı uje uznayem, çto predstawläüt soboyu Eldaruş i Bektemir. No w obrisowke Eldaruşa reşaüşeye znaçeniye imeyet podwig geroya: on deystwitelno oderjiwayet werx nad Bektemirom i yego soroka nukerami. Pri wsey epiçnosti podwiga geroya, sleduyet otmetit, çto zdes uje sdelan şag w storonu prawdopodobya. Nowım yawläyetsä i to, çto geroy wıstupayet ne protiw zaxwatçikow, a protiw swoix ce feodalow, t.ye., kak i w kazak-yırax, menäyetsä protiwnik, i wperwıye w kumıkskoy geroiko-istoriçeskoy poezii wıstupayet yarko oformiwşiysä sosialnıy konflikt, pronikaüşiy daje w rod.
W yıre yest motiw wzaimootnoşeniy geroya s konem. Ranenıy Eldaruş prosit swoyego alaşu (konä) leç wozle nego «çut powışe budäka, çut ponije polıni», wzät yego na spinu i otwezti k materi.
W kumıkskom geroiçeskom i skazoçnom epose, kak i u mnogix drugix narodow, kon yawläyetsä wernım drugom batıra. İ w etom yıre on okazıwayet Eldaruşu neosenimuyu uslugu. Odnako wwedeniye w srawnitelno nowıy tekst drewneyşego w istokax totemistiçeskogo motiwa razgowora s konem, yego drujeskoy pomoşi çeloweku w «Yıre ob Eldaruşe» podçineno neskolko inım seläm, çem w drewnem geroiçeskom epose. Zdes daje etot tradisionnıy epiçeskiy motiw prizwan koswenno podçerknut nesprawedliwost klassowogo obşestwa, protiwopostawit obezdolennogo trujenika sıtomu bezdelniku i pokazat prewosxodstwo perwogo nad wtorım. Yesli w geroiçeskom epose kon bıl inisiatorom spasenya geroya, yego dobrım sovetçikom, to zdes alaşa snaçala otkazıwayet batıru w pomoşi, ibo Eldaruş «argamaka belım yaçmenem wdowol wskarmliwal, a alaşu zastawläl grızt nawoznıye kuçi». Alaşa, w otliçiye ot argamaka, bıl u Eldaruşa na polojenii raba, çego mı ne mojem skazat ob iskonnıx otnoşenyax mejdu konem i geroyem w epose. W yıre alaşa dobiwayetsä swoyego priznanya, kak togo dobilsä sam Eldaruş, kak togo çasto dobiwalsä kazak u feodala — pristıjennıy Eldaruş goworit alaşe: «Argamaka ya prodam za belıy yaçmen, s toboyu budu w konüşne spat». Posle takogo priznanya alaşi yego powedeniye polnostü ukladıwayetsä w ruslo tradisionnogo powedenya epiçeskogo konä-druga bogatırä.
Po sovetu alaşi Eldaruş yedet k materi, t.ye. proisxodit tradisionnaya zaklüçayuşaya yırı wstreça geroya so swoim nastawnikom, powelitelem i glawnım blüstitelem yego çesti — s materü. Eldaruş prosit mat otkrıt worota, zajeç swet, postelit postel i snät yego s konä. Otwet materi toje tradisionen: ona otkazıwayetsä ispolnit prosbu sına, t.k. yego ranila «ruka kakogo-to trusa», i proklinayet wraga Eldaruşa. Wwedeniye w tekst yıra tradisionnogo proklätya, xarakternogo i dlä liriki kumıkow, usiliwayet emosionalnoye wozdeystwiye yıra. Eldaruş goworit o swoyem podwige, t.ye. proisxodit znakomıy nam tradisionnıy «otçet» geroya pered materü, dokazatelstwo togo, çto on okazalsä dostoin yee «belogo moloka».
Takim obrazom, w geroiko-istoriçeskom yıre ob Eldaruşe yeşe mnogo çert, iduşix ot eposa, bolşe çem daje w nekotorıx xronologiçeski boleye rannix pesnäx. Eto mojno obyasnit sleduüşim: "Yır ob Eldaruşe" - odna iz perwıx epiçeskix pesen na sosialnuyu temu, i narodnaya poezya, yeşe ne wırabotawşaya swoix ustoyawşixsä spesifiçeskix priyemow, sredstw dlä izobrajenya sosialnogo konflikta, wınujdena bıla obratitsä k eposu.
Primeçenya
✻: İzwestno okolo 10 variantow. Opubl.: na kum. yaz.: Qumuqlanı yır xaznası. - S. 58-61; Dosluq. Qumuqlanı yır xaznası - S. 24-27; Qumuqlanı yırları. - S. 119-132; na russk. yaz. Antologya dagestanskoy poezii. - s. 145-148.
İstoçnik: A.M. Aciyew. "Ustnoye narodnoye tworçestwo kumıkow", Maxaçkala, 2005, s.79-81.