Ananı wasiyatı
Umukürsün Mantay
Läyla uyanğanda günnü şawlası şaylı üstge göterilgen edi. Ol ömüründe birinçi keren gün çıqğan soñ turğan.
Geçeni uzağına yañur toqtamadı. Nasipge qattı tügül edi, «kök teşilgendey» yañur bolğan busa, Läylanı yamalğan qalqısından elekdey yimik üyü tamajaq edi. Baliki, onu kürçülersiz, çabarğa olturğan tamları çökme de yaray.
Läyla yaş zamanından berli yañurnu sesin bek uşata edi. Yañız qalıp oğar tıñlamağa wa onu bulan söylemege süye. Ayroqda, geçe oramlar boş waqtide, terezeni aldında da olturup xabarlama, heç birewge çeçmegen sırların çeçgen yimik bola. Yañur özünü dertlerine ortaqçılıq ete, yalınlı yüregine yal tapdırğan yimik esine gele. Yañurnu sesine tıñlağanda Läylanı gözaldına yaşlarını yaşlığı, balalar gelip toqtay, olanı şıbışlawun his ete edi. Hatta öz-özüne söylep de yibere edi: «Yañurlu gün at yerledi tunğuçum Batır, Adilxannı toyunda da yañur yawup, suwlar taşıp, bereketli gelin girdi üyüme. Alimxanğa qız gelgende de, lap muna, bu geçedey sebeley edi yañur…»
Läyla yañurnu sesine tıñlap olturğan yerinde qalğıy. Ol tüş göre. Bular birewleni toyunda bola. Läylanı yaş zamanı başında aq şifonu, üstünde qabalaylar. Soğula xomuz, urula xars, ortalıqda Çankası — yaşlarını atası. Köpleni arasından süygenini süydüm tayağı getip tiye inbaşına. Tek, şo yerde, birew de oylaşmağan bir iş bolup qala: eki başlı ajdaha gele uçup, köknü qara bulut basdırıp, alatolpan qopdurup. Toy tozula.
Läyla busa, şo alatolpanda özün oylamay, ol awletlerini haqında oylaşa wa «Adilxan! Alimxan!» dep qıçırağan özünü awazından silkinip uyana. Qarqarısın suwuq alğan sayalı, Läyla inbaşına tüşgen yawluğun yayağına qısdı.
Terezeden gelegen günnü yarığı, ör tamnı bir gesegin şawlalandıra wa tamdağı, üstüne qara qumaç tartılğan, Çankasını suratına tüşgen.
Läylanı qarawu suratğa tüşdü wa ol, özünden ixtiyarsız «Çankam!» dep şıbışladı. Tanış kelpet: geng mañalay, kert saqal, qara qoş qaşlar. Üstünde çepken-qaptal, ayağında busa masi çarıqlar, başında buxari börk, beline baylanğan gümüş bulan naqışlanğan belbaw, aq mahi saplı xınjalnı sabına qolu salınğan. Ol Läylağa qaşların da tüyüp, göztübünden qarayğan yimik göründü.
Onu qarawu erini suratından qızına, qızından erini suratına göçe. Ata da, qız da eki tamçı suwday, neçe de bir-birine parx da bere edi.
Läyla irjayıp, qızını çaçların sıypadı: «Sen tuwğanda, atañ abzarğa qoz terek ornatğan edi. Qart bolğanda bolğan «meni Gögürçünüm» dep. Neçe de köp süye edi, hali süymesin».
Yaşda ata-ana taqğan at, yaşğa ekinçi atı bolup qala. Sayatğa atası çı neçik de, dos-qardaşları da «gögürçün» dey ediler. Sayatğa yetti yıl bolağanda qoz terek birinçi keren gelim berdi, aytarday bolmasa da, yañılıq etme boldu. Yıl sayın terek de, Sayat da erişip ösegendey boy sala. Ekewge salqınlıq beregen qoz terekni tübüne saw ahlü cıyılağan bolğan. Yaz waqtide erten-axşam sumawar da salıp, terekni salqınına çay içme özler çi neçik de, xonşu aralıq da cıyıla.
Söylenegen awazlanı eşitip: gelinler de turğanğa oşay — qayınanağa xanlıq yetgen, namusu bar adam şu zaman bolğunça yatmas. «Qalalarımdan süyünüp yuxlap qalğanman, — dep xozğaldı. Ol çaçların cıyıp, toqmaqğa oşayğan xola etdi. Ol:
— Adam çı neçik de ömür getgende, çaç da qart bola eken? — dep tamaşalıq etdi.
Üyden yañı çabılğan aqbalçıqnı iyisi gele, yañı üylerinde başlap yatğan geçesi. Giççi ulanı üylengen soñ, ol Adilxan bulan turadı. Uwaq yaşları, üstüne gelegen geliw-getiw, özlege de tarlıq ete dep, ayrı turma süydü. Sawulağan sıyırın satıp, arannı qalqısın da göterip, eşik-terezesin de yañırtıp, bir üyde, aldın ayaq giyim çeçme harwe yimik zat da etip oñardı. Tübüne cabar salğanda, eşik-terezesin de sırlağanda yaman bolmadı.
Sıyırğa aran işleygende, qatınıña «qalalar» etemen dep Çanka paqır, oylamay bolğandır?! Mağa munda köp yaxşı, awletleriñ de harisi öz ahlüsü bulan yaşasın. Şu Gögürçünge de, mağa da bola. İçine sıymasday ne malım bar?! Çanka! Seni sözleriñni unutmağanman: «Bir çomuçdan aşağan yimik tatıwluluq bolmas», üylerin ayrı etsem de, aşın ayrı etmegenmen. Nasipge gelinleriñ de yaxşı çıqdı. Awletleriñ de bir-birine tatıwlu, giççiler ulluğa hürmet ete, ullu aburun saqlay. Adilxan ulanımnı bir awleti eki boldu. Oğar da «Soltan» dep at qoydum. Alimxannı bu yıl yazbaşda üylendirdim. Gögürçünnü yaxşılığın görsem, muratlarıma yeter edim. «Qızım belime gele!» dep boladıñ. «Hali çi, wollah, inbaşıma yetişe. Tek ne etesen, teregi bolsa da yaş xasiyatları bar, bilmeymen, qaçan ullu bolajaq! Amalları yonkütüp qoyğan, ullu şaşıq…»
Qolunda bağır-quman bulan Madina geldi. Onu sıpatı — qaynanağa paşman göründü. «Yaşlar sama da awrumağanmı eken?» — dep oylaşdı ol.
— Siz kepsiz bolup sama qalmağanmı? — dep, — girgen edim, — dedi Madina. Soñ namaz cuwunma qaynanasını aldına bağır-quman saldı.
— Yañı üylerimden süyünüp, yuxlap qalğanman. Başğa gelgen-getgen boldumu?
— Qızardaşım, hali de turmağanmı? — dep soradı Madina. Ol Läylanı aldına gelin bolup gelgeni beş-altı yıllar bola. Ana-baladay tatıwlu yaşaylar. Gelinini de, Sayatnı da eki qızardaş yimik bir-birine bawurluluğu da ananı süyündüre edi.
— Qaydan tura, qoysa, tüş bolğunça yuxlajaq. İşleme süymese de, yuxlama süye.
— Aytma xari, anaşım, eşik-terezeni kim sırladı, üylege kim aq çapdı, — dep ayıbın çayıp, — bilemisiz, bu geçe, qoz terek dağı da çeçek açıp çıqğan, — dedi Madina.
— Yaman tügül, bir yılda eki gelim, — dep Läyla aytsa da, yüregi süymedi. Madina qaynanasını yüregindegin bilgendey: «Anaşım, esigizde barmı, o yılda qoz terek ekinçi keren çeçek açğan edi», — dedi. Läyla bar zatnı esge aldı. «Allah rahmat etgir «awruyman» dep yastıqğa başın da salmadı, eki gün awrup da yatmadı, erten üyden çıqğan adamnı, axşamğa ölüp alıp geldiler. Ullu ahamiyatı bar yimik. Başlap kim gördü?» — dep soradı Läyla. «Ulanıñ qırğa çıqğanda, görüp geldi», — dedi Madina. Läyla geçe görgen tüşün tabiatnı alämatına bağışlasa da yüregine: «Allahnı işin kim bile», — dep geldi. Ol gelinine: «Gögürçünnü turğuz, abzarnı cıyışdırıp, ebe-xırlı etigiz!» — dedi.
Şo gün, bir miñ toğuz qırq birinçi yılnı iyün ayını başğa günleri yimik çaq issi, kök bulutsuz edi.
Bir cumadan berli oñarılıw yürüle: basıla xamırlar, etile haliwalar, bişirile aşlar, eki de gelin qayınqızını tuwğan gününe hazirlik göreler.
Qoz terekni tübüne xalça da yayıp, ahlü cıyılğan edi, Läyla aşağan sawut-sabanı cuwup töbe etgen. Tek cıyağan gişi yoq. Ol ari barağanğa da, beri gelegenge de: «Sawutlanı alığız!» — dey. — «Heyler, şular ne yürüte?» dep qarsalay.
— Üyden üyge çabıwul, şibir-gübür, külküsü abzarnı yañırta. Giççi ulanını qatını Saida gitar soğa. Sayat anasını opurağın da giyip, beline çaçaqlı yawluq da baylap, boynuna samırsaq örümnü de tağıp biyiy. Madina bağırdan tep etip qağa. Bulanı şat awazlarına çırdan, qapudan ötegen-barağan, xonşuları qaraylar.
— Huya, bu siyan qız qaydan çıqğan? — dep Sayatnı aylandıra birleri. Sayat da yırlap, biyip arığanda, pal salma başlay:
— Pal salaman, pal! Bir appası, beş kepek! Aytığız, kimge… kimge?! Getgenni, gelejekni, bolajaqnı — barın da tökmey-çaçmay, aytıp beremen.
— Mağa… Mağa! — dep, har yaqdan qıçıra. Olar Sayatnı aylanıp alğanlar.
— Tayçığız ari, sal çı qızardaşım, palıñnı mağa, — dep, Madina qolun uzata.
— Pal salğannı süyegen gişi salsın qolumnu ayasına aqçanı! — dey Sayat.
— Avansğa sal, soñ berermen, — dep tiley Madina.
— Tileme, başlap salınağan pal borçğa yaramay. Kimni qolu yeñil, çığarığız aqçanı.
Xonşu qatını Sayatnı ayasına aqçalanı salıp:
— Qarayıq, tüzün aytarmı eken. Yüregime ne tutğannı bilermiken? — dey.
— Sen az işlep, köp qazanma süyesen! — dey Sayat.
— Huya, bu nedey, qızı? Allahisen, ayt da, men neçe yıl yaşajaqman? — dep soray.
— Sen, — dey Sayat, — aşayğanıñnı az etseñ, mişikge müyüz bitginçe yaşajaqsan… taman, seni qara aqçalarıña, dağı ne süyediñ?
«Mağa! Mağa!» dep harisi bir yandan qıççıra.
— Yoq, hali men dağı birigizge de qaramayman, — dep göz qısıp, Sayat Adilxannı aldına çığıp: «Amalım, getgenni, gelejekni, bolajaqnı aytaman, ber qoluñnu!» — dey. Soñ Sayat Adilxannı qolunu ayasın sıypap: «Yalğan aytsam, yazda qulaqlarım üşüsün! — dep şıbışlay. — Waya, amalım, sağa uzaq yol bar, «kazönnıy» üy de görüne.
— Gerti, köp uzaq eki oram ötüp, üçünçü, — dep getme Adilxan oñarıla. Sayatnı oğar xatiri qalıp, göbüp toqtay.
— Yaxşı… Yaxşı uzaq yol, soñ? — dep, Adilxan qolun uzata.
— Sağa köp aqça da, ahamiyatlı kağız da gelejek. Seni yağıñda bir tiştaypa da görüne.
— Hey, ne tiştaypadır o da, yaşmı, qartmı? — dep, Madina barmağın silley.
— Wöre, qorqma, gelin bajiw, senden ariw tügül, bir çüpür çaydanlıq! — degende, abzarnı külkü yañırta.
Adilxan, qazırdaşın tuwğan günü bulan qutlap, bilegine giççi «kerpiç» sahatnı tağa.
Birew qapulanı gerip açıp: «Daw başlanğan. Daw!» — dep, yaman tawuş bulan qıççıra.
Qatıñişi uçun elli yıl az ömür tügül. Läylanı yılları busa elliden de ötgen. Bu çağında, yaşawunu daimge getgen, dağı qaytıp gelmejek esdelikleri yürekde paşmanlıq tuwdura.
Yazbaşda da, yayda da, başğa tügül Läylanı yüreginde daim güz ömür süre. Onu yüregi yaynap umutları bir de bürlenmey, bürlense de, qayğılarını awurluğu olağa çeçek açma isiw bermey.
Läyla qoltuğuna qolların da suğup, muñayıp olturğan. Abzar şıp, terek başlağa qonğan quşlar sama da çarnamay. Onu gözaldına yurt yağadağı kök urup, kesewdey qaralğan, quruğan butaqlarına qarğalar qonğan terek gele. Ana silkindi, esdeliklerden arçıllanma süyegendey, eki qolu bulan betin yaba.
Adilxan, asta bulan gelip anasını yağında, taxtamekde olturdu. Ana-bala heç söz aytmay, bir-birine qaradılar. Daw başlanğan şo eki günnü içinde Läyla bek alışınğan edi. Onu yüzü sarğayğan, yayaqları içine tüşgen, gözleri muñlu. Adilxan küstündü. «Analar sawda, olar daim yaşay dep oylaybız. göñün alıp, xadirin bilip bolmaybız! İş, yoldaşlar, ahlü… Anağa zamanıbız yetişmey. Paraxat olturup, xabarlaw çu qaydağı zatdır. Ayaq üstde: «Ajay, men getdim! Ajay, men geldim! Ajay, neçiksen?» Anağa awletini dağı sözü bolma yaramaymı? — dep, Adilxan öz-özüne betleşiwler etdi.
Adilxan anasını inbaşına qolun salıp: «Ajay!» — dep, onu mañalayın öpdü. Läyla irjayıp, ulanına qaradı. «Bir zat çı bar, bu meni aldata tura», — dep oylaşdı. — Hali ol anasın özü razi bolurday ayawlap, asırap bolmağanına bek hökündü. «Analar qalmay, dünyadan gete, soñ geç bola. Ajay, sawbol, sütüñnü halal et, kim bile, biz dağı görüşmesek», — dep tileme süyse de, bu sözleni aytıp anasın birden-bir yandırma bolmadı. Ol anasını göñün almaq uçun başğa sözler aytma, bugün oğar maslahat berme toqtaşdı. Tek olay sözleni qaydan alsın? «Ajay, aziz ajayım!» dey. Bu eki-üç sözden qayrıları barı da unutulup qala edi. «Balam, yaşırmay ayt, men barın da bilemen» degen ananı qarawunda aytılğan edi. Ana ulanını çaçların sıypap:
— Sen mağa ne aytma süyesen, balam, — dep, ana qorquw bulan soradı. Adilxan yumuruğun açıp anasına kağıznı görsetgende, onu sıpatı alışındı. Tek Läyla, şeklense de, kağız kimden ekenge, inamsızlıq etdi. «Yoq, bolmas!».
— Alimxan frontğa getgen. Onu sawbollaşma çaqı zamanı bolmağandır… Yoldan yazğan.
Ana küstündü, haleklengen yüregin basıltıp:
— Alimxan, balam!.. Ajayıñnı nege oylamadıñ? — dep tarlıqdı. — Saida bilemi? — dep soradı. Adilxan başın çayqadı. Madina: «Anaşım, bilmeygenge oşay», — dep bir qayınanasına, bir de erine qaradı.
Läyla gelinini qolundağı opuraq dorbanı görüp: «Sen de, balam Adilxan, anañ bulan sawbollaşma gelgen ekensen?» — dep ulanına qarap:
— Sen de, qaçan? — dep soradı.
Adilxan qatının qolundan dorbanı alıp:
— Watanına, ajayım, ulanların sınama zaman gelgen, — dep turdu. Läyla ulanın uzatma artından çıqmadı. Ol terezeni aldında taxtamekde buyuğup, tawuşun çıqma qoymayğanday, awuzuna qolun da salıp olturğan. Adilxan opuraq dorbasın qoluna da tutup, ullu abatlar bulan çalt üyden çıqdı. Ana, onu artından qarap:
— Esen-aman qaytma Allah nasip etsin! — dedi.
Adilxan yoldan qaytıp, anasını bawruna siñdi. Ana-bala sawbollaşdılar, birinçi keren, ol anasını gözlerinde gözyaşlanı gördü. Adilxan anasını: «Ana-atımnı yer etme, duşmandan titireme» degen sözlerin daimge özü bulan alıp getdi.
Vokzalda da quçaqlaşıw-öbüşüw bolmadı, birew-birewge heç söz aytılmadı. Amma aytma sözler çi köp bar edi. Neçik aytsın yürek dertler bulan tolğan busa. Ozoqda, şo minutlarda: «Dawdan soñ görüşerbizmi eken» degen oylar qaysını da yüregine gelgendir.
Şolay şıplıqnı, sözsüz, yañız oylar bulan sawbollaşıwdağı sessizlikni Sayat buzdu. O, Adilxannı quçaqlap:
— Amalım, meni aziz amalım, — dep boynuna yabuşup yıladı. — Amalım, özüñ bulan meni de alıp get, — dep ilindi. — At yerlep, lap da biyik terekni başına örlenip, özende yüzüp bolaman. Sen tügülmüsen, amalım, har türlü quşlanı çarnawların mağa üyretgen, tübek atma da, tank haydama da üyrenermen, duşmannı tankları, topları, sawutları haqında ahamiyatlı maʼlümatlar cıyarman, meni qoyup getme! — dep tiledi.
— Gögürçünüm, meni birgine-bir qızaşım, sen de getseñ, amallarıñnı ornunda kim qalır?! Ajayım, yaşlar sağa amanat, — dep, Adilxan Sayat bulan sawbollaşdı.
…Eşelon terbendi. Madina yaşların bawruna basıp toqtadı. Ol birden Soltannı qoluna alıp, üstge göterdi:
— Qara, balam, qara, hona seni atañ, daimge esiñde saqla, unutma!
Temirbuğanı tawuşu, dögerçikleni qawğası bulan Adilxannı:
— Ajayım, yaşlar sizge amanat! — dep, qıçırğanı eşitildi. Şo arada Saida soldatlanı arasında, başı yülüngen, üstünde asger opuraqları bulanğı birew özüne qol silleygenni es etdi.
— Alimxan! Alim! — dep Saida qıçırdı.
— Sawboluğuz, Saida! — degen Alimxannı sözlerin yel bir yaqğa bağıp alıp getdi.
— Alimxan! A-lim! — dep Saida huya salıp poyıznı boyu bulan çaba. «Amalım, giççi amalım!». «Canamal!» dep, qıçırağan awazğa vokzal mañırap qalğan. Birleri: «Amalım!» dep qıçıra, birleri: «Balam! Atam! Azizim, Ağawum! İnim!». Yılaw-yas, azizleni bir-birinden ayırağan unutulmas günler!
Yaşaw — har zaman gözlew, dawnu qahrulu yıllarında busa, eki qabat gözleysen. Nege tügül de, qıyınlı zaman, har günü, qorqunçlu. Yürekde süyünç, qorquw bulan üçmüyüş soldat kağızlanı qarawullaysan.
Başğa analarday Läyla da ulanlarından har gün kağız qarawullay. Ol tamğa arqasın tayap, körüknü aldında olturğan. Ananı gözyaşları söngen kesewlege tama.
Birisi üyden Saidanı gitar da soğup, yırlayğan muñlu awazı ananı yüregin birden-bir sızlata.
— Yüregiñni dertlerin sarın etip sarnaysan. Gelin bolup yaynap-yaşnap giyitleriñ giymediñ, süygeniñ bulan tüzewlü bir yıl da üy tutmadıñ. Kürlügüñ, balam, söndü, şat yüregiñ suwudu. Ne eteyim, ne etip göñüñ alayım?! — dep, Läyla öz-özüne zarlandı. Awleti sama da bolğan busa, yüregine maslahat bolur edi. Ayawlu aziz balam Alimxan, küleseñ abzarlar, üyler yañıradı. Külküñ çü, balam, neçik de, anaña salamıñ da yetişmey. Bir kağız yazıp, anaña sawuñnu bildirseñ, dünyalarda dağı zat tarıq tügül edi. Seni izley qayda barayım? Meni balamnı görmedigizmi? — dep kimge sorayım?
Duşmannı güllesi canıña batdımı? Suwda aqdıñmı, otda güydüñmü? Ananı yüregi yorağanday Allah seni etmesin…
Senden, balam Alimxan, kağız yoğu üçünçü yılğa aylandı. Yaş tiştaypağa yañız üylerde, uzaq günleni, geçeleni yiberme tınçmı? Ne eteyim: «Getme, ulanımnı çırağın söndürme» dep neçik aytayım?
Gitarnı qılı üzüldü, gelinini yılayğan awazı da, maşinni tawuşu da eşitildi. Läyla tamğa xarmanıp xozğalma qarasa da, ayaqları qartıllap, yerinde çökdü.
— Anaşım!.. Anaşım! — dep, Saida Läylanı aldına yığılıp, boynundan quçaqlap, töşüne betin qaplap:
— Anaşım, ayıp etme, yaşarman dep yaşlay seni aldıña gelgen edim, ayrılıp getmeymen, yañız qalğan anamnı oylayman.
— Yılama, qızım, yılama, biz daimge ayrılmaybız çı. Bugün kağız gelmese, görürsen, tañala, birisigün gelir. Ay, onda-munda taşlanıp qalğandır, gelir. Allah buyursa, dünyalar da paraxat bolur, esen-aman özler de qaytarlar.
Qayınana da, gelin de quçaqlaşıp oramğa çıqdılar. Läyla, maşin görünmeygen bolğunça yoldan gözün ayırmadı. Gelini özü bulan, ulanını ojağını isiwün alıp getgendey, anağa awur tiydi.
Läyla çırğa tayanıp, qapu alda toqtağan. Boş abzarğa girme bolmay, ayaqları qartıllay. Boşağan-suwuğan ojaqğa neçik girsin. Ananı qarawu terezeden eşikge, eşikden terezege göçe. Awletlerini yaynap, yaşnap turağan kür ojaqları, oğar neçe de paşman, muñlu görüne. Onça kür ojaq, suw sepgen kesewdey suwuğan.
Yetimlerdey bir-birine sıyınğan ulanlarını üylerini içinde yel uluy.
Giççi ulanını üyünü eşigi ah urağan yimik, qıjıllap, ari de, beri de çayqala. Ana awletini suwuğan ojağına abat alıp, girme bolmay. Anağa neçe de biyik görüne ulanını üyünü posağası.
Aldın ulanı Alimxannı suratı ilingen boş tamnı, qolunu ayası bulan sıypap, «anaña esdelikge suratıñ sama da qalmağan» — dep, Läyla tarlana. Gelini alğasap unutup getgenmi yada axırınçı minutlarda ananı oylap qoyğanmı, surat aq şarşawğa da çırmalıp, yastıqlanı üstünde edi. Läyla yeñi bulan suratnı üstün sıypadı, ananı yaşlı gözleri irjaydı. «Balam Alimxan!» Ana-bala bir-birine qaradılar.
Terekni yemişin silkgendey, yaşaw silkgen, qayğılar sabanday sürüp çıqğan, yapıraqlarday sarğayğan ananı yüzünde, ulanını qarawunu isiwünden öktemlikni, tañalağı günnü Üstünlügüne inamlıqnı hisleri tuwdu.
Poçtalyon terezeni şişasına şuwşuwu bulan qaqdı. Eki de qatın gelin de, qaynana da bir-birine qaradılar. Har zaman yimik olanı yüregine süyünçlük bulan qorquw girdi.
— Ya Allah, ne xabar alıp gele eken? Balalarımnı qıyının sen mağa görsetmegin. Tengirim, tileymen, şo günge meni yetişdirmey, canımnı alğın.
Şuwşuwnu awazı eşitilgen sayın ananı yüregi qısıla. Ol qorquwluq bulan terezege qaray.
Poçtalyon Haci börkün qoluna qısıp, tizlerinden ananı aldına yığıldı.
Ahiy, huya tawuşğa xalq, yurt cıyıldı. Abzarlar, üyler mañırap qaldı.
— Amalım, yaşlarıñnı kimge amanat etgensen?! Qart anañnı kimge qoyup getgensen?! Amalım! — dep, Sayat huya salıp yılay.
Läyla otbaşnı aldında buyuğup olturğan. Yürek, taşday qatıp, gözden gözyaş çıqmay.
Ana, öz qolları bulan gözlerin yapmasa, awleti ölgenge bir de inanmas. «Ulanı ölgen» dep, kağız gelse de, Läyla ulanı ölgenge başğa analar yimik inanmay, ol qışı, yazı bulan ulanların gözlep, yol saqlay. Neçe aylar, neçe güzler gete, gözyaşdan ananı gözlerini nürü quruy.
Gözlew… Gözlew… terekler neçe bürlenip, neçe çeçek aça, topuraqnı neçe qar basa. Terekleni butaqlarına qonğan qar günler bulan iriy. Aylana yaq ap-aq göznü qamaşdıra.
İşde de, üyde de başğa tügül «men amallarım sayalı duşmandan öç alma gerekmen» degen bir oy Sayatğa rahatlıq bermey. Art waqtilerde anasını sawluğu da yoq. Ol qattı awruğanda: «Özüm bulan qaburuma, ulanlarım gömülgen topuraqdan bir uwuçnu salırsız» dep wasiyat etdi.
Sayat tartına turup woyenkomnu stoluna arzasın saldı. Onu qarawun es etip, «Allahım, biraz boy bergen busa yaramaymıdı eken! Hali: «Sağa neçe yıl bola?» — dep, sorar degen umut bulan, ayaq uçlarından turdu.
Woyenkom, Sayat ayaq uçlarından turğannı görüp, irjaydı.
— Siz meni boyuma qaramağız, men özüm bürtükge şolay giççimen. Bu yıl güzde mağa on segiz yıl bitejek, — dedi Sayat.
Ol irjayıp:
— On segiz! Tüzün aytsa?
Sayat xatiri qalıp:
— İş yıllar da tügül. Siz neçik añlamaysız, men frontğa barma gerekmen, — dedi.
— Frontğa… sırada neçik abat alma gerekni sama da bilemisen?
Sayat stolğa yuwuqlaşıp:
— Amallarım uçun duşmandan öç alma gerekni bilemen. Sırada busa, neçik abat alma gerekni üyreterler, — dedi.
— Dawda tiştaypağa tınç tügül, qızım, — dep, woyenkom turup, Sayatnı başın sıypadı.
— Amalların tas etip, artından qarap turmaq dağı da qıyın, — dep, Sayat tarlandı. — Qıyınlıqnı yeñme dosluq, birlik, Watanımnı ölçewsüz süyüwüm kömek eter.
Köp günler, aylar, yıllar gözlegen Üstünlüknü günün Sayat gospitalda qarşıladı, kontuzyadan soñ tüşgen edi.
Dawda ortaqçılıq etgen çaqı anasını wasiyatın unutmağan. «Özüm bulan qaburuma ulanlarım gömülgen topuraqdan bir uwuçnu salırsız». «Men amalımnı qaburun tapmay qoyman» dep oylay. Gospitaldan çıqğanda, Adilxannı qaburun tapdı.
Hali ol frontdan üyüne qaytıp gele edi. Sayat poyızdan tüşüp, ullu taş yolğa çıqdı. Maşiñe-zatğa qaramay yayaw yürüp yiberdi. Onu yüregi üyge yetişme alğasay edi. Oğar ayrılıwnu eki yılı neçe de uzaq görüngen. Ol eşikni açıp: «Ajayım, muna seni qızıñ» dep anasın quçaqlajaq küyün gözaldına geltire.
Sayat qolyawluqğa çırmalğan topuraqğa tiyip qaradı.
— Qoläwluqğa çırmalğan topuraq canlanğanday isiw berdi. «Anañnı wasiyatı amalım». Dağıstanda tuwsañ da, Belorussiyanı topuraqlarında gömüldüñ. Aziz amalım! Qapularıñ mağa nege açmadıñ, qızaşıñnı bawruña nege basmadıñ, — dep, ol tatawulnu yağasında olturup, amalını qaburuna qaplanıp, yılayğanday yimik hınq urup yıladı. — Özen boyda, ağaçlıqnı yağasında qaburuñ. Quşlar muñlu çarnay terek başlarda, baliki, anañnı zarlanıwun maqamlağa salıp çarnaydır. Sın taşıña — beşmüyüşlü yulduz geçe bulan gündüz şawla bere. «Sıntaşıña 28-nçi Oktäbr, 1943-nçü yıl… Podpolkownik Adilxan Abdullayewiç Batırow!» dep yazılğan.
Yurtğa giregen köpürge yetişe turup, Sayat toqtadı, birewnü gömme alıp bara. Xalqnı köbüne qarap onu: «Yaş da, ullu da, qart da, saw yurt yolğa salağan, munça xalqnı aburun, hürmetin qazanğan bu orazlı adam kim eken?» dep yüregine geldi.
Adamğa sawda çı neçik de, ölgende de tarıq bola eken abur. Ölünü üstüne yabulğan yaşıl xara yuwurğandan Sayat qatın gişige oşatdı. Sınajasın qoldan-qolğa ala turup gelegen kim eken?
Yetimleri uluy qalğan yada awletlerine hasiret qalğan anamı? — dep yañız bir oydan Sayatnı tınışı bitip, abat alma bolmadı. Ol, gelegen xalqğa tayışıp, yol berdi.
Sınajanı aldı bulan, başın da sallandırıp gelegen örüm yaşnı görüp, Sayatnı: «Anadan toyup bolmayğanda, yetim qaldıñmı?» dep, yüregi açıtdı.
Xalqnı arasına xozğawul tüşdü. Xalq güp bolup, sınajanı yerge salıp toqtağanlar. Birden har sanın sızlatağan «ahiy» tawuş göterildi. Barı da tawuşlanı arasından yaşnı tawuşu güçlü çığa edi. Ol: «Ajayım!.. Ajayım!» dep qıçıra. Yaş, xalqdan ayrılıp, Sayatğa yabuşdu.
Topurağı kepmegen qaburnu bawurlap, Sayat yılay: «Anam, aziz anam, ulanlarına hasiret qalğan anam».
Yat ellerde gömülgen ulanını bir uwuç topurağı anasını qaburuna sıyınğan.