Birinçi Bölük
Yomaqlanı başlay yomaq
Ormanlanı, taw-tüzleni, Deriyaday, deñizleni Artında bir yurt bolğan. Şo yurtda bir qart bolğan. Üç yaşı bar tamazanı. Haqıltöbe ullu ulanı, Ortançısı, ay, bir madar, Giççisi — ullu abdal.
Buday çaçıp yaşay bular, Buday ekmek aşay bular. Qalğan budayın nete? Satma, şaharğa elte. Aqça salma boqçası, Sanap ala aqçasın. Boqçası tolup artda Bular üyüne qayta.
Azmı-köpmü, gete zaman. Bir iş bola şonda yaman: Bir can gire budayğa, Taptap yürüy hal-hayğa.
Yaşlar yaman talçığa, Gözlerinden gözyaş çığa. Oylaşa-oylay bular Urçunu tutma yollar.
Küy yoq enni üyde yatma, Budaylıqda tarıq qatma. Muna, yañı qaşqarala, Ullu yaşı oñarıla. Senek alıp wa balta, Budaynı saqlap qata. Yaman bir çars geçe gele. Ulanpawum qorqup öle. Yaxşı çırmap başın da, Bijaq tüpde yaşına.
Geçe gete. Gün gete. Ulanpawum yurtğa yete. Uw da tögüp üstüne, Eşik alda küstüne: — Hey, yuxuçu bedeneler! Açığız, aç, tez-tez, heyler! Yawun yawup yaman qattı, Bar yerim suwğa batdı!
Eşik açıp inileri: — Gel! — dey. — İsin, gelip beri. Ayt çı, — dey. — Pısıp turmay, Budayıbız kim urlay? Oñğa-solğa burup başın, Dua ete obur yaşım.
Soñ, olturup, bulay başlay: — Wallah, işler buzuq, yaşlar! Saw geçe turdum qatıp, Yal almadım bir de qatıp. Meni nasibim yoqğa, Bir qıyın çı geldi çaqğa. Yawup, kök teşilgendey, Zığı-zığı boldum çu, hey! Yalqıw edi, oh, ne yaman, Tek barı zat esen-aman.
Atası bek razi bola. Ulanpawun maqtap ala: — Sen qoççaqsan, Danila, Misal uçun aytsam sağa, Halal qulluq etdiñ mağa. Qorqup şondan getmediñ, Aq saqallı atañnı Elge erşi etmediñ.
Gene qaytıp qaşqarala. Ortançısı oñarıla. Senek alıp wa balta, Budaylıqnı saqlap qata. Geçe yaman suwuq bola, Saqlawçunu suwuq ala. Tişine-tiymey tişi, Qaçmaqda munu işi. Heç qaramay artına, Qaçıp qayta yurtuna. Saqlap çığa, salmay yalın Xonşu qısırnı çalın.
Qoççağımda qorqunç arta, Tañ belgide yurtğa yorta. — Bedeneler ne yuxlaysız? Meni küyüm bek qolaysız! Suwuq bolup yaman qattı, İçeklerim buzlatdı!
Açıp olar eşikleni: — Gir! — dedi. — Sen ayt çı enni, Budaylıqda ne hal bar? Uruçu kimdir?! Ne xabar?
Saqlawçu yaş dua etdi, Oñğa-solğa başın ekdi. — Buday saqlap, qatdım özüm, Geçe boyu yummay gözüm! Meni nasibim yoqğa, Ullu qıyın geldi çaqğa. İçime suwuq urdu, Saw geçe çabıp turdum.
Atası maqtap ala: — Sen qoççaqsan, Gawrila! Başlay gene qaşqaralma, Giççisi tarıq hazir bolma. Tek qulağı yoq işde, Yırlay, yatıp müyüşde: — Gelip tura meni qurçum, Hayran ariw gözel uçun! Ağaları qızıp gete, Giççisine tep-tep ete. Payda çıqmay — köp aqıra, Tamaqların qarlıqdıra. Tek giççisi, turmay, yata…
Soñ atası gelip ayta: — Bar, Wansuw, saqlawğa bar. Atañ sağa qaptal alar. Qoz da alarman sağa, Toyğunça aşamağa. Körükden tüşe soñra İwan, Yırtıq tonun ala awan???. Yartı qalaç da alıp, Budaylıqda toqtay, barıp.
Geçe bola. Yulduz yana. Bu tarlawnu aylana. Soñ, taman dep, olturup, Yut tarığan yimik aşay. Yaxşı küyde aşap-toyup, Yulduzlanı sanap başlay: — Bir, eki, üç… Neçe yulduz? Kökden yerge geçe yulduz… İwan şolay pikir ete. Bir tawuşlar çığıp gete! At kişneymi? Heyler, bu ne? İwan tura, hazirlene. Lap yuwuqda, heyler, waya: Bir baytalnı görüp qoya! Baytal ariw, qaray bek saq, Özü busa qar yimik aq. Altın yalı — uwaq burma, Yerge tiyip qalma tura.
— Ha, bu bolğan eken Urçubuz! Toqta çı sen! Masxaram bolmay meni, Sırtıña minermen seni! Hey, sen ölegen ölet!
Tabıp şonda bir mühlet, İwan baytalğa yorta, Qağıp quyruğun tuta. «Zamp» dep, sırtına mine, Tek alğasap amalsız Minip qala tersine. Quturğan zatday baytal, Yaşnı çüye, örge ata! Eki gözün aralta! Yılan yimik, boynun bura, Oqday, uçup bara tura! Yeldey bolup, awlaqlarda Alpıllay at qır yaqlarda. Orlar-çorlar qarşı bola, Yer bulan bir bolup qala. Güçü bar çağı çüye — İwannı yıqma süye.
Tek İwan da tügül şaşğan, Arıp-talıp baytal artda, Üstündegi yaşğa ayta: — Bolmadım yığıp seni, Seniki boldum enni! Hali meni hayımnı et, Yalğa mağa bir yer görset. Tek mağa bir tıñla ulan: Üç tañda sen gezik bulan Çığar meni geng awlaqğa, Gezep gelme yaq-yaqda. Üç günden soñ sawğatğa Eki at qozlarman sağa. Dünyada bolmağan atlar, Ajayıp bir alämatlar!
Tay da qozlarman, özü Yerden üç süyem, tüzü. Eki örkeçli tulpar tay, Qulaqları arşınlarday. Atlanı sen, sat süyseñ, Taynı satma, wöre, sen. Berme, belbaw, börk berse de, Köp aşlıqlar, berse ne de. Qayda busañ da, taymay, Qurdaş bolar sağa tay. Qışda ondan isiw yeter, Yayda seni salqın eter. Aç bolğanda, aş berer, Suwsapda, bal içirer. Men de qırğa getip gene, Güç sınarman erkinine».
Atnı ol qoşğa salğan, Tuwarçılardan qalğan. Aldın busa, qırdan taba, Haywan teri bulan yaba. Muna, yañı tañ qata, İwan yurtuna yorta. Qıçırıp yırlay ertençaq: «Saqlaw etme barğan qoççaq!»
Ol mine känzilerden, Eşikni tarta birden, Barı güçün salıp qağa, Üyler az qala awmağa. Ot tüşgendey qıçıra, Dünyanı buzup bara: Ağaları tez turalar, Tili tutulup, qıçıralar: «Kimdir, şonça qağağan?!» — «Menmen, hawliya İwan!»
Olar aça eşikleni, Abdalnı giyire enni, Uruşalar bir-birlep, Canıbıznı aldıñ dep. İwan bizin taba yerin: Abasın wa göteklerin Çeçmey, körükge mine, Şondan xabarı gele: Hayranğa qaldırıp hatta Geçe görgenlerin ayta: «Saw geçe yuxlamadım, Yulduzlanı sanadım, Ay da çı bolğandır örde, Tek men eslemedim bir de. Birden bir ilbis çıqdı, Saqallı wa mıyıqlı, Çırayı bar — mişik çıray, Gözleri şo boşğaplarday. Şo şaytan çaba turup, Quyruğu bulan urup, Budaynı tökme başladı. Men de şonda adaşmadım — Meni masxaram bolmay, Sırtına mindim alay. Alıp, bir qaçıp bara! Az qoydu başım yara. Turmadım men qorqup-pısıp, Qısmaçlayın tutdum qısıp. Köp atılıp, oburbaş, Yalbardı, bolup yuwaş: «Öltürmey qoy! Men sağa Söz beremen — saw bir yılğa, Yaman qılığım yoyma, Aminli xalqnı qoyma».
Şeklensem de şaytanğa, Razileşdim aytğanğa». Şonda xabarçı taldı, Esnedi, qalğıp qaldı. Çuwlansa da, çıdamadı, Bular xıylı külep aldı, Muna ullu abdal dep, Qursaqsız boldu külep. Günah busa da qartlağa, Külemek şolay zatlağa, Külep zawx etdi qart da, Gözyaşı çıqdı hatta.
Şo geçe de getgen-bitgen, Azmı-köpmü zaman, ötgen, — Heç birewden bir zat da, Eşitmedim men artda. Şo da bizge awaramı, Zamannı tutma bolamı? Çabıp, neçik tutayıq… Yomaqnı uzatayıq.
Hı, bir keren şo Danila (Özü de bayramgün bola), İçip, tutmay ayağı, Çalğa gele bayağı. Qarap qala alämatğa, Altın yallı eki atğa! Oyunçaqday tay da bar, Yerden üç süyem bolar! Eki örkeçi de bar tay, Qulaqları arşınlarday. «Hı, men añladım enni, Abdal munda netgenni, — Dep söylene Danila.
İçgeni tayıp qala, Danila üyge çaba, Tez Gawrilanı taba: «Gör sen, neçik alämatğa Altın yallı eki atğa Yes bolğan bizin abdal! Eşitmegeniñ eşitip qal». Danila da, Gawrila da Barı güçün salıp çaba, Qıçıtğan tolğan awlaq, Bular busa yalan ayaq.
Üç sürünüp ala bular, Eki gözün oqalaylar, Yer-yerin sıypap-qaşıp, Atlağa yete şaşıp. Kişney wa pışğıra atlar, Yana gözleri-yaqutlar! Burma-burma burulup, Quwluy altın quyruğu. Almaz tuyaqları da bar, Nalları da cawhar nallar. Qarap toymasday zatlar, Paçalar miner atlar! Köp qaraylar, köp alalar, Qıyşıq bolma az qalalar. Ağası adap qalğan: «Bulanı qaydan alğan? Tek xalqda bir aytıw çu bar: Xaznalar tabar abdallar! Urup, başıñ yar hatta, Sen tapmassan manat da! Hı, Gawrila, netme gerek? Taxşaharğa eltme gerek. Tulparlar batma tarıq, Baylağa satma tarıq. Aqçasın da teñ bölerbiz, Netme gerek, soñ bilerbiz. Aqçañ bolsa, ayınarsan, Aşap-içip aylanarsan, Kisenge bir qaq da qoy! Abdalnı busa bir oy Qaydan gelsin qaq başına — Atları qayda yaşına? Qoy, qıdıra qalsın ol, Qayda, ur çu qolğa qol!»
Tez gelişip, bular muna Quçaqlaşa wa çoquna. Artda bular qaytara, Atlanı ayta bara, Etejek zawxun da qoşa, Tonqu cannı da tamaşa. Art-artından günler gete, Muna, bazar gün de yete. Tañ bulan turup bular Taxşaharğa baralar, Atların satıp gelme, Hawuzda sorap bilme, Şaharğa alman gemeler Mal alma qaçan geleler, Soñ atlanı da urlap Geteler yaşırtğınlap.
Gün de muna tura batma, İwan oñarıla yatma. Yolboyda da boş turmay, Ekmek aşay wa yırlay. Awlağına yete yolu, Biçiminde eki qolu, Başğa tügül bir pandan,??? Qoşğa gire xırından. Barı zat aldağı halda, Tek tulparlar yoq çu çalda! Yañız tonqu-oyunçaq, Atılıp oynay çaq-çaq!
Qulaqların terbete tay, Ayaqların biyite tay, Çalğa tayan İwan Ulup başlay bek yaman: «Oh, altın yallı atlarım, Oh, bir alämat zatlarım! Uruşmadım-urmadım, Qaysı şaytan urladı! İtni biri! Tas bolğur sen, Murdar ölüp tabulğur sen! Axırat köpürlerden Dögerep getgir birden! Oh, altın yallı atlarım, Oh, bir alämat zatlarım!»
Şonda tay bulay kişney: «İwan, talçıqma tüşmey, İşler bırıq — yoqdur sözüm, Kömek etme barman özüm Ayıpnı şaytandan al — Eki de ağağa sal! Ay, netemen boş warıllap, İwanpaw, yalıñnı tap, Tez mağa minip oltur, Tek, tileymen, bek saq tur, Boyum giççi, etdiñmi es, Tek artımdan bir at yetmes. Yaxşı çapsam, şo zaman Cinlerden de ozaman».
Tulpar tayım yatıp toqtay, İwan minip, qatıp toqtay. Qulaqdan çırmap alıp, Soñ qıçıra yarsalıp!??? Tonqu tay silkinip aldı, Ereturdu, qartılladı, Pışğırdı, yal turğuzup, Bir sozup qoydu! Sozup! Tonqu tayım oqday uça, Dört tuyaqdan uçğun çaça, Getmey eki mühlet de, Zamp dep artından yete. Ağaları adap qala, Yelkelerin qaşıp ala,
İwan açuwlana bek: «Uyatdır uru etmek, Sizde haqıl köpdür bizden, Tek İwan namuslu sizden, İwan atlar urlamay».
Ullusu aytdı bulay: «Hey, İwaşa, aziz iniş, Yaşırmaybız — biz etgen iş, Tek sen de, haqıllıbaş, Bizin yaşawnu oylaş: Buday çaçsaq da, ne tüşe, Aşğa da haran yetişe. Tek aşlıq qalsa bolmay, Neterbiz ölüp qalmay? Ullu qıyın qıynay turup, Getgen geçe biz olturup, Talçıqğa-dertge tarıp, Oylaşdıq, netme tarıq? Olay urduq, urduq bulay, Artda toqtaşdıq şulay: Bir miñ manatğa sama Seni atlarıñ satma! Sağa da bek razi qalıp, Yañı giyim gelme alıp, Etikler de tabanlı, Zañlı börk de, yamanmı? Qartıbız da qawjap qalğan, Oylap qara — zayıp bolğan, Amma yaşama gerek, — Haqıllı adamsan bek».
İwan ayta: «Olay busa, Barığız da, bolmay busa… Satıwlağa salığız, Tek meni de alığız!» Ağaları yaman qaray, Almay qoyma qaydan yaray?! Geçe de yuwuq bola, Çaq da bek suwuq bola. Adaşmaqdan qorqa olar, Toqtap qalma toqtaşalar. Atlanı da oylaylar, Terek tüpge baylaylar. Artda aşğa bağa bular, Az-maz zat da «qağa» bular, Harisi bilgenni ete, Allah bergenni ete. Danila es ete birden Yarıq gele yıraq yerden. Sol gözün qısıp bağa Ol şonda Danilağa, Soñ yötkürüp bek astaraq, Yarıqnı görsete yıraq. Yelkesin qaşıp terbey: «Oh, ne qarañıdır, — dey, — Masxarağa sama da ay, Kökden bizge qaçan qaray! Halıbız hatdan ozup, Duwadaqdan da buzuq. Qara çı bir, muna, şolay, Bir tütün görüne buğay. Şo otdan alsaq edik, Ot yağıp bolsaq edik! Çap, inim İwan, tıñla, Ot bolmasa bolmay, añla! Bolğan busadı??? yada Otluq taşım sama da!»
Özü busa oylay enni, Yar bassın dep şonda seni! Gawrila ayta şonda: «Kim bile, ne zat yana! Qaçaqlar çıqsa, soyarlar, Kimbildi etip qoyarlar!»
Boş umutlardan bayğa, Abdalım mine tayğa. Ayaqları bulan ura, Qolu bulan silkip tura, Qıçırıp, haray sala… Tay da, uçup, tas bola!
«Xudaydan bizge bir kömek! — Dep Gawrila qıçıra bek, — Dua oxup çığa alğa. — Ne cin tüşgen abdalğa?!»
Ot güçlene barğan sayın, Barğan sayın qoşa tayım. Toqtay yuwuqğa barıp, Awlaq, gündüzdey, yarıq. Hayran şawla ağa bütün, Tek isiw yoq, ne de tütün. İwan bola ajayıp: «Ne şaytan, — dey irjayıp. — Yarıqdan beş börk tolar, — dey, — Tek isiw yoq, ne tütemey. Ajayıp ot lawullay!»
Ayta şonda tonqu tay: «Hayran qanat har bir yaqdan, Qalğan özü Biydayaqdan. Nasipli bolma süyseñ, Şo qanatğa tiyme sen. Alğan adam artda biler, Qanatdan köp qıyın geler», — «Bas körüknü, almay yal», — Dep xonturlana abdal. Qanatnı ala, yaşırmay, Çüpürekler tabıp çırmay. Börknü içine sala. Qaytma dep oñarıla. Ağalağa İwan qayta, Olar soray, bu da ayta: «Haydap, yarıqğa çapdım, Güygen tüpgüçnü tapdım, Şonda barı güçüm saldım, Buwulmağa az zat qaldım. Bir sahat üfürdüm bek, Söndü de qaldı töñek!»
Ağaları: «Oh abdal!» — dep, Tañ qatğınça turdu külep. İwan arba tüpde yuxlap, Tañğa çıqdı xorullap.
Tañda atlanı yekdiler, Taxşaharğa yetdiler. Toqtadı atbazarda, Ullu qalalar alda. Taxşaharda bir adat bar — Şaharbaşda bar ixtiyar, Şaharbaş iznu bermey, Satıw-alıw yürülmey. Gün çığa köknü törüne, Muna şaharbaş görüne, Minip çıqğan atına, Yüz yasawul artında. Uzun mıyıqlı çawuşu, Yıraqdan gele tawuşu. Altın zurnayın çala, Xalqlağa xabar sala: «Açığız, hey, tükenleni! Alış-beriş yaray enni! Qarawullar oltursun, Tüken alda saq tursun, Qalmağal-qawğa bolmasın, Pitne tüşüp qalmasın! Xalqnı aldatıp, pisler, Aylanmasın ilbisler!» Tüken açıp küpesler de, Xalqnı çaqıra yer-yerde: «Hey, namuslu ağalar, Ne süysegiz, munda bar! Allar da bar, şallar da bar, Aytıp bitmes mallar da bar!» Alıwçular yeteler, Alış-beriş eteler. Küpesler aqçanı basa, Qarawullağa göz qısa. Şaharbaş şonda hona, Atbazarğa aylana. Qarasa — xalq yaburulğan! Oramlar, yollar yabulğan. Qara çawkedey, heyler! Qıçıralar, küleyler! Şaharbaş bola tamaşa — Xalq nege şat bola, şaşa? Şonda buyruq bere ol — Tazalansın xalqdan yol! «Yoldan yöyül, yoldan tay, xalq! Hay şaytanlar yalanʼayaq». — Mıyıqlılar qutura, Yörmeler bulan ura. Şonda xalqlar xozğalışa, Börklerin çeçe, tayışa.
Sıdıra bolğan atlar, Arasında eki at bar, Yaş tor atlar boynun bura, Altın yallar tolqun ura, Burma-burma burulup, Quwluy altın quyruğu.
Qart bizin, cıysa da esin, Xıylı qaşıdı yelkesin: «Hayran zat, dedi, — dünya, Hayrandan tolğan, waya!» Saw yasawurlar başın ege, Hayran bolup bu sözlege. Şaharbaş şonda, qara, Qattı küyde buwara, Tulparlanı almasın dep, Qawğaçılar qalmasın dep, Paçağa gete özü Görgenni aytma gözü. Saqlawğa adamlar sala, Özü qalağa tüz bola.
Qalağa gelip, ayta: «Geç menden, paça-ata! — «Larx» dep birden yığıla, Yer bulan bir bolup qala, — Qoyma cazalamağa, Söyle dep buwar mağa» Paça ayta: «Söylep yiber, Tek bulğama, añlatıp ber!» «Yalğan bolmas sözümde, Şaharbaşman özüm de. İş uçun dep men ölemen!» «Ay qoy, bilemen, bilemen!» — «Bugün, qulluğum barğa Barğanman atbazarğa, Barsam — qaraçawkedey xalq, Tolup qalğan aylana yaq, Netersen, buyruq berdim, Xalqnı quwup yiberdim. Paça tawum, men öleyim, Yetip barsam, ne göreyim — Sıdıra bolup atlar, Arasında eki at bar, Tolqun ura altın yallar, Tuyaqlarda cawhar nallar, Burma-burma burulup, Quwluy altın quyruğu! Ereturğan yaş, tor atlar, Bir ajayıp ariw zatlar!»
Paça:, turuşu gelmey: «Atlanı göreyik», — dey, — Hayran atlar yerde qalmas, Biz alsaq da yaman bolmas. Arbam qayda, hey! Hona Arba gele aldına. Cuwunup, giyinip dayday, Paça bazar yaqğa hayday. Artında yasawullar! Atbazarğa yete bular. Şonda barı tizden tura, Paçağa qıçıra «Hurra!», Ol başın iyme başlay, Atılıp tüşe yaşday. Tulparlardan göz ayırmay, Yaq-yağına çığıp qaray, Ariw söylep olağa, Asta sırtına qağa. İşıy tik boyunların da, Sıypay altın yalların da, Yaxşı qañınça qarap, Soñ başlay paça sorap: «Aytığız enni, hey ulanlar, Kimnikidir şu qunanlar? Yessi kim? Şonda İwan Bir baynı yimik, inan, Biçimine qolun salıp, Cawap berdi bek oralıp: «Paça, meniki atlar, Yesi de menmen, ne bar?» — «Ekisin de men alaman, Sat!» — «Men alışdıraman!» — «Ayt çı, bereyim ne mal?» — «Eki beş börk gümüş sal!» — «Şo çu on börk bolup qala, Çegip berme, buyruq bola, Rahmuluğuna göre, Üstew beş manat bere. Ol bek çomart paça bolğan. On yılqıçı, bek qartayğan, Atlar bulan getdi geri, — Altından tikmeleri, Saqtiyan yörmeleri, Qaptalları terekli, Şalbarları yüz renkli. Tek yolda, muna külkü, Tulparlar yaman ürküp, Yılqıçılanı taptap, İwanğa qaça alpıllap.
Paça da geri qayta, İwanğa bulay ayta: «Tulparlar bizge tıñlamay, Biz bulay etmesek bolmay: Qalamda işlep qalsañ, Altınlar da tağarsan, Bir ariw giyinersen, Mayda bişlaqday yüzersen, Aranın-atın şonça Sağa tapşura paça! Paça sözüm berdim sağa!» Razimisen?» — Nasip mağa! Qalada qalajaqman, Altınlar tağajaqman, Ariw opuraq da giyip, Yüzüp, mayda bişlaq yimik.
Paça şolay ariw göre, At qoşluqnu mağa bere. Sabançı yaş şo zaman Ullu hakim bolaman. Ajayıp iş! Bolsun şolay, Men qalañda qalsam qolay. Tek sen mağa urmassan, Tañ bulan turğuzmassan. Qoymasañ, bir sıpırtarman!»
Çaqırıp şonda İwan Atların alıp gete. Qolğap sillep, buyruq ete — Atlar biyiy atılıp, Abdal yırlay qast qılıp. Tonqu tay biyiy bir yaqda, Tobuğun urup çaq-çaqda. Görgenler hayran qalar. Şo arada ağalar Atlanı aqçasın ala, Tigip, belbawuna sala, Az-maz zat da qağalar, Qaytmağa dep çığalar.
Aqçanı teñ bölüp üyde, Üyleneler ariw küyde. Astaraq ömür süre, İwannı da esgere. Biz olanı qoyup, qaytıp, Yañıdan yomaq aytıp Xalqlanı yıbatayıq, — İwannı da aytayıq! Paçalıqnı aranın Neçik saqlay awanım, Basdırıq ol neçik bolğan, Neçik, qayda yuxlap qalğan, Biydayaqnı neçik tutğan, Qıznı neçik qıpıytğan, Neçik tapğan ol yüzüknü, Elley turup sawlay köknü. Günnü yurtuna yetgen, Balıqğa kömek etgen, Neçik qutğarğan ol enni Yutulğan ottuz gemeni, Qazanlarda qaynamay Neçik bolğan ol dayday, Söz şo haqda, qısğaça, Neçik bolğan ol paça.