Уьчюнчю Бёлюк
Алдын Макъар ер болгъан, Гьали Макъар оьр болгъан.
Та-ра-рали, тара-ра, Къырда атлар къыдыра, Сабанчылары аралайлар, Тутуп-тутуп бек байлайлар. Эменге къонуп къаргъа, Зурнайын согъуп къалгъан. Зурнай согъа, зувуллата, Аминли халкъны йыбата: «Гьей халкъ, къулакъ ас магъа, Эр-къатын яшай болгъан, Эри уста масхарагъа, Къатын уста сарынлагъа, Шонда бир йыбав бола, Йыбавдан дюнья тола!» Бу – ёмакъгъа башлама, Ёмакъ артда башлана.
Бизин къапуда тувра Бир жибин йырлап тура: «Сююнчюге савгъат къолай, Абай гелинин токъалай,
Меч алдында олтуруп, Йип булан байлай тутуп. Бутун-къолун байлап бирче, Аякъ гийимлерин чече.
«Гече саякъ юрюме, Уланлагъа гёрюнме!» Бу — ёмакъгъа башлама, Ёмакъ энни башлана.
Гьа, бара бизин Иван Юзюкню гьизы булан. Тонкъу тайым елдей уча, Шо гюн ахшам болгъанча, Яллыкъ тапмай пакъырым Юрюй юз минг чакъырым.
Дериягъа ете-етмей, Ивангъа тай булай дей: «Гьа, Ванюша, вёре, сен Уьч минутдан гёрерсен, Етишербиз бир талагъа, Тувра денгиз-дериягъа, Гёнделен ятма тарыкъ Гьайран-хортма-дев балыкъ! Языкъ, азап чеге он йыл, Тек оьзю билмей, не хайыр, Нетип гечдирегенни, Ол сагъа тилер энни — Гюнню юртунда сен тилеп, Бузукъ ишлин гечдирсин деп. Сен кютме сёз берерсен, Тек унутма, вёре, сен!»
Булар ете бир талагъа, Тувра денгиз-дериягъа. Дерияда зор аркъалыкъ – Гьайран-хортма-дев балыкъ! Къабургъалары къазылгъан, Кёп къазыкълар къагъылгъан, Уллу орман артында, Юрт ерлешген сыртында.
Эрининде сабан сала, Гёз арада тойлар бола, Мыйыкъ арада, вая, Къызлар къолкъотур жыя!
Балыкъ булан алпыллай тай, Туякълары бир такъыллай. Генг авзун герип ачып, Зарлар чегип, жаны ачып, Гёзлеринден гёзьяш агъа, Дев-балыкъ айта булагъа: «Яхшы ёл, гьей! Агъалар, Къайдан къайда баралар?! «Тахшагьардан биз гелебиз, Пача-къыздан элчилербиз! Дей тонкъу тай алпыллап: «Гюнге барабыз гьайдап, Гёрме алтын къалаларын!» «Вай аявлу дадаларым, Сорагъыз да гюнге барып — Шулай азаплагъа тарып, Зар чеге туруп гьаман, Къаларманмы кёп заман? Не саялы, айтсын магъа, Тарыдым шу къыйынлагъа?» «Яхшы, сен айтгъан болар!» — Деп Иван къычыра огъар! «Бол сен рагьмулу атам, Балыкъ-баланг, гёр, азапда, Он йыл ятаман, таймай!.. Мен де къалман табулмай…» — Ивангъа балыкъ ялбара, Бозлаву баврунгну яра. Иван къычыра огъар: «Балыкъ, айтгъанынг болар!» Шонда тайы бир къартыллай — «Замп!» — ягъагъа атыла тай. Гьара, гьара, гьара, тай, Чанг чыгъарып бара тай!
Кёп йыракъ гетгенми олар, Кёп оьрге чыкъгъанлар, Кимни гёрген эрте-геч, Мен билеген зат ёкъ гьеч. Чалт-чалт айтылса да ёмакъ, Ишлер аста юрюле, гьакъ, Эшитдим узун къулакъдан, Тонкъу тайым гетген якъдан, Тюрлю ишлер бола дей, Кёк де, ер де къошула дей, Къатынлар кендир ийире, Урчукъларын кёкге иле. Иван ерге савбол эте, Тувра кёкге чыгъып гете, Бёркюн хырындан салып, Юрюй бийдей оралып, «Къарап мундан тоймас гёзлер, Бизин пачалыкъ да гёзел, — Деп Иван бек кеп чеге, Къарап гёзел ерлеге, — Ер, кёк булан тенглешдирсек, Ултангъа да ярамай, тек, Ер — не затдыр? Бол мюкюр, Къара да дюр, нас да дюр. Кёк бек таза болма тарыкъ — Нечик гёкшылт, нечик ярыкъ! Тонкъум, бир къарасана, Гюнтувушда, гёр, гьона, Танг ярыгъы янагъандай — Тахшагьары буса ярай Кёп бийик чыгъып гетген!» Деп Иван бек кант этген.
«Шо — къаласы Пача-къызны, Сонг болажакъ пачабызны! Деп Ивангъа тай айта: Гече къыз мунда ята, Тюшде буса къалагъа, Ай геле ял алмагъа». Етишелер, къапу алда Гёзел къуппа хрусталдан, Алтын багьаналар тургъан, Йыланлар йимик бурулгъан. Башында уьч юлдуз бар, Дёрт якъда гёзел бавлар, Гюмюш бутакъларда, оьрде, Арив, алтын челтирлерде Женнет къушлар, бир тынмай, Арив-арив йырлай. Къалалардан шо бир къала, Шагьарланы эсге сала. Булар къалагъа етише, Иван тулпар тайдан тюше. Айгъа барып ол тувра, Булай деп сёйлей тура:
«Салам сагъа, Айулу Ай, Алдынгда — Петерулу Иван! Кёп йыракъ эллерден мен, Салам алып гелгенмен!» — Олтур сен, Петерулу Иван! — Деди шонда Айулу Ай, — Айт магъа — гелдинг неге Бизин ярыкъ уьлкеге? Англадым, йыракъдансан, Айтып йибер, не халкъдансан? Нечик чыкъгъансан булай? Айт барын да, яшырмай». — «Ер деген ерден гелгенмен, Мен йыракъдагъы элденмен. Деди, олтуруп Иван, — «Оьтдюм мен дериядан, Пача-къыз да бек тилеген, Шу къалагъа бай ий деген, Айт деген… токъта… шулай — Айт сен анама булай — Къызы бек сюе билмеге, Яшыра ол менден неге, Даим уьч гече, уьч гюн, Нечик-мечик… бир юзюн? Неге мени эркъардашым, Булутлагъа булгъап башын, Батып туман-чарслагъа, Ярыкъ йибермей магъа?» Шолай бугъай? Пача-къыз бар, Огь нече оьзю дилбар! Айтгъан сёзю — атылгъан окъ, Бары да эсимде ёкъ!» — «Нечик къыздыр шо Пача-къыз?» — «Къыз гьали де, къарасагъыз!» — «Пача-къыз деп не дейсен? Къызны элтген сенмисен?» — Деп къычыра Айулу Ай. Айта Петерулу Иван: «Къызынгны мен элтген эдим, Пача айтгъанны этген эдим, Пача мени йиберди, Уьч жума болжал берди, Къызны алып къайтмагъа! Алып гелмесем, мени Къазыкълагъа къакъмагъа! Къоркъувлар берген эди, Алып гел деген эди!» Ай шо ерде бек шат бола, Сююнмекден йылап ала. Ол Иванны къучакълай, Алма-салма ер тапмай. «Огь, Ивансув Петерулу! —
Деп къувана Ай Айулу, — Сююнч гелтирдинг магъа, Кёп савболлар сагъа! Къызны биз тас этген эдик, Умут уьзюп битген эдик, Муна, мен де шо заман, Уьч гече, уьч гюн гьаман, Къарангыгъа гирип турдум, Къайгъы-дертден ирип турдум. Уьч гечегюн юхламадым, Авзума аш алмадым. Шо саялы мени яшым, Булутлагъа булгъап башын, Батып уллу зарлагъа, Ярыкъ бермей дюньягъа. Пача-къызны сагъынмакъдан Ирип бара майчыракъдай. Къыз эсенми-аманмы? Яда авруп къалгъанмы?» «Къыз арив зат гьар-бир якъдан, Тек къаммакъдай къурумакъдан, Сирникдей назик зат бар, Бели уьч сюем болар. Эрге барса чы языкъ, Болуп да къалар базыкъ! Пача сюе алмагъа!»
Ай къычырды: «Къарт къаргъа! «Гёр, оьзюне етмиш бола, Яш къызлагъа гёз сала! Тек, мен берип, алгъанча, Къатынсыз къалар пача! Гёр, къарт эшек хурма сюе! Чачмагъанын орма сюе! Тамагъы тургъан бугъай!»
Иван да айта булай: «Дагъы да сагъа бар бир тилек, Гечсин деп дев-балыкъ тилеп… Дерияда гёнделен Дев балыкъны гёрдюм мен! Къабургъалары къазылгъан, Кёп къазыкълар да къагъылгъан, Языкъ, ялбарды магъа, Сорадагъы деп сагъа: Къыйынлары къачан битер, Гечилер гюн къачан етер! Не гюнагьны ессимен дей… Ай шонда шулай сёйлей: «Гелген шогъар олай балагь, Буйрукъ бермей туруп Аллагь, Къутулмакъ ёкъ дев-балыкъгъа, Денгизлени сувутгъан — Оттуз гемени ютгъан! Гемелени этсин азат — Бермес огъар Аллагь азап! Яраларын да бетер Бир мюгьлетден сав этер!»
Савболлашма вакъти геле, Шонда Иван гётериле. Къучакълап Айны бойнун, Уьч керен оьбе ону. «Гьа, Иванпав Петерулу, — Деди шонда Ай Айулу, — Савболну билдиремен Уланымдан ва менден. Менден гьалаллыкъ ала бар, Юрегине балгьам болар. Айт къызыма сен, улан, Анасы ону булан! Йыламасын къызым дагъы, Узакъ къалмай гетер къайгъы,
Къарт эшек болмас чери, Гёзел яш болар эри!» «Гьа, арив Ай, бек савбол! — деп, Савбол этип, эгип баш, Тайына мине бу яш. Сызгъыра, айтылгъан нартдай, Къайтар ёлгъа тюше артда.
Гьа, экинчи гюн, гене Иван дериягъа геле. Дев-балыкъдан алпыллай тай, Туякълары бир такъыллай! Дев-балыкъ тюпде ята, Кюстюнюп, булай айта: «Арзым не болду, аталар? Гюн гелерми, мен къутулар?» — «Дев-балыкъ, бираз токъта!» — Деп къычырып, чаба тай.
Муна, юртгъа етише тай, Мужукъланы жыйма башлай. Къара ялын тербете, Шулай деп лакъыр эте:
«Гьей, тынглагъыз, инсанлар, Аминли яшавчулар! Ким сюймей буса сизден Батып гетме денгизде, Тез гетигиз мундан тайып, — Иш болажакъ бек ажайып! Денгиз къайнап бокъурлажакъ, Гьайран-хортма бурулажакъ! Шонда бары инсанлар, Аминли яшавчулар Балагь геле деп къоркъду, Уьйлю-уьюне ёртду. Онгардылар арбаларын, Жыйып салды мюлкюн-малын, Бек гьаракат этдилер, Юртну ташлап гетдилер. Эртенден болду тюш орта, Бир жан къалмагъан юртда, Мамай оьзю яв булан Гелегендей дав булан. Тай, балыкъны къуйругъундан Къанатына чыгъа шонда,
Ва къычыра, къапланып: «Гьайран хортма-дев балыкъ! Тарыгъанынг къыйынлагъа — Кюй ёкъ сенден таймагъа, Аллагь буюрмайлы сагъа, Денгизлени сувутгъансан — Оттуз гемени ютгъансан! Сен шоланы этсенг азат, Аллагь берер сагъа азап! Яраларынгны бетер Бир мюгьлетден сав этер». Шолай айтып, тонкъу тай, Болат авузлугъун чайнай. Кёп йыракъ денгиз ягъа! Гьитине – «замп!» деп чыгъа. Балыкъ шонда тербенише, Денгизге огь бир гьал тюше! Чайкъалыша кёклер, ерлер! Булан бирге гемелени Анакъ йимик генг авзундан Хортма къыргъа ташлай энни! Уллу къавгъадан шонда, Денгиз пача уяна! Ез топларын ата-ата, Зурнайларын зувуллата. Гётериле елкен акъ. Елпиллей оьрде байракъ!
Кюсменчилер шатлыкъдан Йырлап башлай якъ-якъдан: «Денгиз, денгиз, зор дерия! Зор дерия генг дюнья! Дюньяны башына лап Гемелер чаба гьавлап!» Денгизде туман-чарс болуп, Гемелер гете тас болуп. Бары да гючюн салып Къычыра хортма балыкъ: Генг гьангасын ачып-ачып, Къуйрукъ уруп, толкъун чачып: «Достлар, сизге нетейим, Нелер савгъат этейим? Тарыкъмы алтын чабакълар, Тюрлю тюслю жыгъыржакълар? Яда уллу жавгьарлар? Не сюйсегиз де, болар!»
Ёкъ, савгъатгъа, хортма, бугюн, Шо затлар гьеч тарыкъ тюгюл, Дей Иван: «Тарыкъ зат лап — Сен бизге юзюкню тап! Тап юзюгюн Пача-къызны, Болажакъ пачабызны!» — «Къурдашынг учун гьалал, Къулакъдан гьалкъангны ал! Табарман, батгъанча гюн, Пача-къызны юзюгюн!» — Балыкъ, шолай да айтып, Ачгъычдай гете батып.
Къуйругъун сувгъа ура, Уьстюне чакъыра тувра Бары иргъай балыкъны. Айта не зат тарыкъны: «Тапма тарыкъ, батгъанча гюн, Пача-къызны шо юзюгюн. Алтын санныкъда юзюк, Ким шону тапса юзюп, Чын алар менден къоччакъ, Ойчу бийим болажакъ! Буйругъубузну бизин Кютмесегиз… мен сизин!» Иргъайлар икрам эте, Тизилген кюйде гете.
Бир нече сагьат оьте. Эки акъ иргъай нете? Аста-аста юзюп къайта Къоркъа туруп булай айта: «Урушма, уллу пача, Тап тюбюне чыкъгъанча, Денгизни бойлап юздюк, Тек табулмай къалды юзюк! Буйрукъну кютме болар Бизден янгыз чортан бар. Оьзю де бир къыдырымпаз, Юзюк къайда, билмей болмас. Тек ачувгъа йимик гьей, Чортан бугюн гёрюнмей!» — «Саякъны табып гелигиз, Тез уьстюме йиберигиз!» — Шолай деп ол буйрукъ эте, Мыйыкъларын тербете. Иргъайлар икрам эте, Кансаралгъа тез-тез ете, Хортма айтгъан деп, къара, Буйрукъ язма бувара: Къувунчулар йиберсин деп, Чортанны табып гелсин деп. Шону эшитип сазан Шоссагьат буйрукъ яза. Сюйрюк (ол ойчу бола), Шо кагъызгъа къол сала. Къара жымыра мюгьюр Баса шогъар шоссагьат! Чакъыра эки делфинни, Кагъызны да берип энни, Айта: «Гьали барыгъыз, Денгизлени айланыгъыз, Шо чортанны, саякъны, Делибашны, тамакъны Къайда буса да табып, Пачагъа барсын чабып! Делфинлер икрам эте, Чортанны излеме гете. Излей булар оьзенлерден, Излей булар денгизлерден, Бугъазланы, кёллени Айлана тюнтюп энни. Кёп къыйынлагъа тарып, Йыламагъаны къалып, Булар гери къайтып гете.
Бирден булар эшите: Гиччирек кёлден гьаман Тавуш чыгъа бек яман! Делфинлер шолай тюз бола, Тюпге багъып тез чомула — Къараса – шонда чортан, Карасны тюе, шайтан! «Токътагъыз, гьейлер, не бар?» Гьай сиз, шайтан алгъырлар! Чыкъгъандай уллу давгъа, Сиз этеген не къавгъа?!» «О да сизге не авара?» — Деп чортан яралып бара, — Этермен тешик-тешик, тешип чыгъарман, тешип!» «Гьай къангыма, темтек, бузукъ! Дюньяланы бара бузуп! Сеники, пис, къыдырмакъ, Ябушмакъ ва къычырмакъ! Гелмей уьйде турушунг… Ай, нетебиз урушуп, Балыкъ пача буйрукъ берген, Сени алып гелсин деген!
Тынчтурмасны тута булар, Къызыл къангъа бата булар, Тегенеги чанчылып. Темтек дувлай, къычырып: «Къоюгъуз гьей, бир къошайым, Гиччинекей ябушайым! Налат болгъур шо такуняй, Айтмагъан гьеч затын къоймай, Жыйынны да къаратып энни, Элге эрши этген мени!» Шолай къычыра туруп, Тамагъы къала къуруп. Делфинлер, дей, сёзню сюймей, Делибашны тутуп сюйрей, Ахыр да, арып-талып, Пачагъа геле алып.
Саякъ турсанг, сагъа бола! Къайдасан гьей, душман бала!» — Хортма къагьарлана бек. Тизинден чёге темтек: Бек яман иш этгенмен дей, Гечип къой, деп, огъар тилей. Балыкъ пача айта: «Агь, Гечсин сенден бир Аллагь! Тек, гечгеним саялы мен, Буйругъумну кютюп гел сен!» — «Бек кютермен! Не тарыкъ? — Деп тамагъындан къарыкъ Тавуш чыгъара чортан Тургъан кюйде тобукъдан. «Денгизлер ёкъ, юзмеген сен, Пача-къызны юзюгюн сен, Билесендир?» — «Неге билмей! Болабыз табып гелме!» «Бола бусанг, бар да гет, Шону табып магъа ет!»
Шонда чортан икрам эте, Ва лагьсатан болуп гете. Дувлай къуллукъчулагъа, Гьавлай ит чабакълагъа, Алты май чабакъны буса Уруп, къаншавларын буза. Ишни де этип шолай, Чортан чомула алай, Лап теренге етип бара, Санныкъны къазып чыгъара. Юз пуд бардыр азында! «Аз иш болмагъан мунда!» Бары денгизден энни Чакъыра майчабакъланы: Олар да, ругьланып, муна, Юкню сюйреме уруна. Сюйресе де ягь булан, Угь-угь-угь! Агь-агь-булан! Шонда янгыз бир иш бола — Ич къурсакълары ярыла. Налат санныкъ не сюе? — Гётерилмей бир сюем!
«Гьай, сиз герти майчабакълар, Гьаракъы чы гьарам болар, Къамчу яхшы, деп, сизге! Чортан батды денгизге.
Иргъайланы гелди алып, Олар бары гючюн салып, Къатты батгъан къайыргъа Гиччи сандыкъ чыкъды къыргъа.
«Гьа, яшлар, гьали, къарагъыз, Пачагъа етме къарагъыз! Мен де тюпге гетейим, Ай, бираз ял этейим! Не буса да, юху басгъан, Гёзлеримни яман къысгъан…» Иргъайлар иргъый оьрге, Чортан чомула кёлге! (Эки делфин бираз алда Чыгъаргъан ону бир гьалда) Гетгендир, карас явун Гёрюп, битдирме давун, Етмегинин етдирме, — Болмадым шону билме, Огъар савбол айтайыкълар, Биз Ивангъа къайтайыкълар.
Денгиз-дерия тынгъан, Къайырда чёгюп Иван, Дев-хортманы къаравуллай, Талчыкъ-дертден мырыллай, Къайыргъа къаплап башын, Къалгъый тонкъу къурдашы. Ялын йимик къызарышып, Кёкню юзю лавуллай шып. Хортма буса ёкъ болгъан чы! «Гьай сен, яр басгъыр ялгъанчы! Гёр, нечикдир денгиз, шайтан!» — Деп ачувлана Иван. — Гетген эди, батгъынча гюн Пача-къызны шо юзюгюн Алып чыкъма! Тек къайда? Ягь болмаса, ёкъ пайда!
Гюн чю, гьона, батып къалды!» Бирден денгиз бокъурлады! Дев-балыкъ чыгъып артда, Ивангъа булай айта: «Яхшылыкъ этдинг оьзюнг де с Мен де табулдум сёзюмде!» Санныкъны авур ташдай, Къайыргъа «лап» деп ташлай. «Тербенип гетди денгиз бой! «Гьали биз гьакълашдыкъ деп къой! Герекли болсам энни, Гене де чакъыр мени! Унутмасман мен оьлгюнче… Энни савбол… Гёрюшгенче…» Дев-балыкъ шолай айтып, Сув чачып, гетди батып.
Уянып къала тонкъу тай. Силкинип, къагъынып токътай. Ивангъа къарап, тына, Сонг дёрт керен атыла:
«Хортмаулу Хортма, воЛлагь, Борчун кютген, ай машаъЛлагь! Сагъа кёп баракаЛлагь! — Деп тай къычыра къала. — «Гьей хожайын, гийин, таман, Къайтып гетме гелди заман. Гёресен, уьч гюн бите, Тангала болжал ете. Оьле турадыр къарт да», Санныкъ да авур тарта,
«Шону гётерип салма — Кюй ёкъ борчгъа гюч алма. Санныкъда зор тыгъыслыкъ бар, Беш юз шайтанны чы шогъар Тыкъгъандыр хортма — налат! Уьч гючендим — къайдагъы зат! Гелип шонда, санныкъны тай, Гиччинекей бир ташныдай, Аягъы булан алып, Къойду бойнуна салып. «Гьа, Иван, тез минип олтур, Тангала чы — унутмай тур, Болжал оьтюп къалажакъ! Ёл буса гьатсыз йыракъ». Дёртюнчю танг белги бере, Тахшагьаргъа булар гире.
Пача да чабып ете: «Мени юзюгюм нете?» Шонда Иван тюше тайдан, Башгъа тюгюл уллу байдан: «Санныкъ да сагъа муна! Бёлюгюнгню чакъыр мунда. Гёрер гёзге гиччи зат, бакъ, Тек илбисни де янчажакъ!» Пача бёлюгюн чакъыра: «Элтигиз! — деп акъыра. — Бек авур зат шо хараба! Пача Пача-къызгъа чаба: «Балдай ягъылып сёйлей: «Юзюгюнг табулду, — дей. — Нюрюм мени, жаным мени, Бир пуршав да ёкъ чу энни, Танг къатгъанда, тангала, Уьйленсек биз не бола? Азиз досум, юзюкню сен Къарап гёрме сюемисен? Юзюк мени къаламда!»
Пача-къыз айта шонда: «Билемен… Тек тынгла сёзге — Уьйленме ярамай бизге. «Неге ярамай неге, Мен къалгъанман зар чеге. Айта деп сен айып салма, Гьасиретмен къатын алма. Гелмесенг мен айтгъангъа, Оьлюп чыгъарман танггъа! Языкъсан, бир Аллагьисен! Къыз айта: «Гёрмеймисен, Къартлыгъынг къаршы етген, Магъа янгы онбеш битген. Уьйленеген о не кюйлер, Бизге бары пача кюлер! Бала къызны алгъан деп къарт!» «Къарт тюгюлмен, нартман, нарт! Кюлеп къарасын олар, Атасыны юрту йылар, Елеп-есирлеп, тойман, Тухумунда бирин къойман!» — Деп пача бек дувлай-яна,
Къыз айта: «Гьей, токътасана, Сюйсе, кюлемесин олар, Пача менден магьрюм къалар. Гюллер оьсмей, къыш болса, Мен гёзелмен, сен буса?.. Макътанардай не еринг бар!» Деп сорай Пача-къыз огъар. «Къарт бусам да — къайырман! Яш къыз тюшсе – къайгъырман. Бираз-мираз ярашынсам, Тамаша, гёрюнмей къалсам, Къоччакъ болуп бек тири, Ушатмай къоймас бири. Ай, шогъар да не гьажат бар, Биз уьйленсек, бар зат болар». «Шулай къарт, шулай эрши, Авзунда ёкъ бир тиши Гишиге мен чи барман, Эрге бармай къаларман!»
Къартым елкесин къашый. Башына къаны ташый: «Пача-къыз, айт, нетейим мен, Къатын алма бек сюемен! Сен буса балагь салдынг — «Барман, барман!» — деп къалдынг». Пача-къызы шонда сёйлей: «Къарт гишиге бармасман!» — дей. — Яш бол сен, алдын йимик, Бийип гелермен, бийип!» «Болмасны нетесен айтып, Тувма болмай эки къайтып, Аллагьдан тамашалар!» Пача-къыз айта огъар: «Бил, оьзюнгню къызгъанмасанг, Сен янгыдан яш боларсан! Тангала сен тангдан тур, Къара халкъынга буюр: Уллу уьч къазан алсын Абзаргъа элтип салсын, Тюпде отлар янып турсун, Бири сувукъ сувдан толсун! Биринде сув къайнасын, Биринде сют бокъурласын! Къатын алма сюе бусанг, Арив болма гюе бусанг, Сен, чечинип, барын ташлап, Сютде киринерсен башлап. Сонг къайнар сувгъа атыл, Сонг сувукъ сувгъа батыл. Айтайым сагъа, атай, Яш боларсан, суратдай».
Пача, бир сёз айтмай гьатта, Тез-тез Иванны чакъырта: «Дагъы да дериягъа Бар, деймисен, сен магъа? Айтсанг да, ёкъ менден пайда — Увталкъын болдум булай да. Нетсенг де, барман! — деймен!» «Ёкъ, онда йибермеймен! Тангда менден буйрукъ болар, Абзарда уьч къазан салар, Тюпде от янып турсун, Бири — сувукъ сувдан толсун. Бир къазанда сув къайнасын, Биринде сют бокъурласын. Сен бары да гьюнеринг сал, Билмек учун, киринип ал, Уьч де къазанда, къувдай, Бир сютде, эки сувда.»
«Гёр, къайдан бу къармакъ ташлай, — Деп Иван сёйлеме башлай. – Къайнагъан сувда къайнар Союп салса торайлар. Гюргюрлер де, жижеклер де, Торайманмы мен бу ерде? Гюргюрменми, жижекменми? Сувукъ сувда чы энни Киринип алар эдим, Кёп заман къалар эдим, Иситип де турсанг гьаман, Къармакъ салдынг — гьали таман! Сен Иванны утмассан, Гьилла булан тутмассан!» Пача шонда яман дувлай, Теке сакъалы къартыллай: «Бу не базар-савдюгер, Къаршы чыгъып сен эгер, Бил, тангала танг къатгъанда, Этмесенг мен айтгъандай, Салып уллу азаплагъа, Яман къысас берер сагъа! Тувратмасам, айып эт! Лагь бол, оьлеген оьлет!»
Иван шонда йылай гете, Тонкъу тайына ете. «Ивансув, не болгъан, айт? Башынг неге саллангъан, айт?! Къаталангъан къарт гиев, Дагъы бизден не сюе?» Дей Ивангъа тонкъу тайы. Бойнун къучакълап тайны Оьбе туруп Иван айта: «Балагь гелди, тонкъу тай! Пача мени ёйма сюе, Ашап мени тойма сюе, Уьч къазанда кирин дей, Салкъын сув бар биринде, Къайнагъан сув бир къазанда, Къайнайгъан сют де бир янда. Кирин дей, тюшюп къувдай, Бир сютде, эки сувда. Атамны юрту йылай!»
Айта шонда тонкъу тай: «Бетим мени ярыкъ болур, Бар къурдашлыкъ тарыкъ болур, Къушну къанатын сагъа Тюшмей эди алмагъа! Шо ямандан, шондан бола Бир башынга шунча балагь! Йылама, тоба Аллагьгъа, Кюй этербиз балагьгъа. Тас болсун мени башым, Ташласам къурдаш яшым! Энни сен магъа тынгла Ва шулай эт тангала: Абзарда сен чечинерсен, Сонг пачагъа бек тилерсен, Буйрукъ бер, сыйлы пача, Къазангъа чомулгъанча, Тонкъумну бир гёрейим, — деп Савбол этип оьлейим! — деп, Пача шогъар рази болар, Тонкъу тайынг гелип къалар. Къуйругъум мен силлеп, къурдаш, Къазанлагъа чомарман баш, Эки керен сув бюркюп, Сызгъырарман оькюртюп, — Хантав болма, бар гючюнг сал,
Башлап сютге чомулуп ал, Сонг къайнар сувгъа атыл, Сонг сувукъ сувгъа батыл! Гьали сен, алгъыш этип, Парахат юхла гетип». Экинчи гюн танг да къата, Тай гелип муну уята: «Гьей, хожайын, тур, таман, Иш торайтагъан заман!» Ивансув къашынып ала, Гериле де, туруп къала. Дуа да этип чалгъа, Юрюп бара пачагъа. Къазанлар къайнап да тура, Оланы къуршап олтура Ашбазлар, арбачылар, Къуллукъчулар, ялчылар. Агъач ташлайлар къаныгъып, Ивандан да хабар чыгъып, Сёйлейлер сёз арада, Кюлейлер оьз арада. Гьона, эшиклер ачылып, Пача геле, къызны алып. Къоччакъны гьюнерине Къарама, оьрге мине.
«Гьа, Ивансув, чечин, къайда, Тюшюп кирин къазанларда!» — Деп пача къычырмакъда Иван, гьона, бир якъда Чечине… Къыз бек уяла, Тастаргъа чырмалып къала. Къазанланы башына Чыгъа Иван — къашына… «Гьа, Ивансув, чомул, не бар?» — Деп пача къычыра огъар. — Оьз борчунгну кют, досум!» Иван айта: «Буйрукъ болсун, Ярай буса, сыйлы пача, Къазанлагъа чомулгъанча, Мен тонкъумну гёрейим, Савбол этип оьлейим!» Пача, ойлап, бола рази, Шонда буйрукъ бере гьазир, Ивангъа, бир гёрмеге Тонкъусун гелтирмеге.
Тайны алып геле малай, Оьзю буса тая олай. Тонкъу къуйругъун къагъа, Сонг сувлагъа башын сугъа, Эки керен бугъар бюркюп, Сонг сызгъыра бир оькюртюп! Иван, ошап сазангъа, Чомула сют къазангъа, Сонг осуна, сонг бусуна, Бир арив яш бола, муна! Ёмакъда ёлукъмасдай, Къалам булан язмасдай. Иван, муна, гёлек гие, Пача-къызгъа башын ие, Ругьланып, къарап къала, Бийдей болуп орала. «Тамаша! — деп къычыра халкъ. — Къазанлагъа чомулса, гьакъ Эрши адам да арив бола!
Пача оьзюн чечиндирте. Эки чокъунуп да ала, «Чомп» деп къазангъа тюшюп Еринде къайнап къала! Пача къыз шонда кюлеп, Къол силлей, тыныгъыз деп, Юзюнден тастарын тарта, Къара халкъгъа булай айта: «Пача гетди, энни мен Пача болма сюемен. Мен болгъанны сюемисиз? Мени сюе бусагъыз сиз, Эримни эс этигиз, Бар затгъа ес этигиз!» Пача-къыз сёйлеп бите, Ва Иванны гёрсете. «Сюебиз! Сени учун биз Жагьаннемге тюшербиз!» — Халкъ къычыра талгъанча: «Яшасын Иван пача!»
Тутуп къызны къолундан Пача бара ёлундан, Олар бара имамгъа, Шонда гебин къыйдырмагъа.
Къала топлар чагъыла, Зурнайлар да согъула, Ача бары чапчакъларын, Сала гьамиси ашларын, Ичип, къычыра бар халкъ, Ярылар йимик тамакъ: «Яша, пача! Пача-къатын! Пача-къыз болгъан бир алтын!» Йыбав къыза къалада, Чыгъа ашлар арада, Эмен столланы бийлеп, Байлар булан ашай бийлер. Мен де турмадым къарап, Ичдим сувлар, бал, ашап, Мыйыгъымдан агъызады, Тамагъымдан тамызмады.
Арты