Ekinçi bölük
Yomaq aytıla çalt-çalt. İşni işi başğaça.
Xabar başlana şundan — Tınçturmasdan-İwandan. Gökşıltdan da, qoñurdan da, Bilimi köp tordan da. Eçki deñizge çapğan, Tawlanı orman yapğan;
Altın yügende turmay at, Tuwra günge örlengen çalt. Tüpde orman öküre, Bir yanda kök kökürey, Yürüy bulut wa yırtıllay, Kökge qawğa çaça tınmay, Bu — yomaqğa başlama, Yomaq artda başlana. Bir deñizde — deriyada «Qawğa» ataw bar dünyada, Yañı tabut qalğan yañız, Şo tabutda yata bir qız. Onu üstünde bülbül sarnay, Emenlikde yırtğıç hawlay, Bu — yomaqğa başlama, Yomaq artda başlana.
Hı, görügüz, hey insanlar, Hey, aminli yaşawçular. Bizin qatarbaş, qoççaq Qalada bola har çaq. Paçanı at aranında Sağınmay ol tegeran da Atasın, ağaların, Yurtunda qalğanların. Ağalar ne tarıqdağı, Onu yañı opurağı, On sandıqğa sıyajaq, Ağaları ne hajat?
Aşap toya, yuxlap toya, Yaşaw tügül, lezzet, waya!
Muna, beş cuma öte, Bir qulluqçu es ete… Aytma tarıq-mundan alda Şo qulluqçu bu qalada At aranğa bolğan baş, Baylardan bolğan bu yaş. İwanğa ol açuwlansa Tamaşamı? Antnı basa, — Ölsem de, İwannı men Qaladan lah etermen! Tek, lötü, sır bildirmey, Gelmey qalmas gezigi dey, Sayki, sañıraw özü, Arekden almay gözü, Özü busa oylay: Toqta, Bir hal salarman, kir soqta!»
Muna beş cuma gete, Şo qulluqçu es ete:
İwan atlanı asıramay, Tazalamay, ne sıypamay. Tek atlar busa dayday, Qaşıwuçdan çıqğanday. Cuwulğan wa sıypalğan, Yalları da quwlup qalğan, Cıyrığan lepekeler, Tügü, çilledey, heyler, Alda busa — yañı buday, Yañı şunda orulğanday. Balsuw kerşende biyik, Yañı tögülgen yimik, «Bu da, heyler, ne tamaşa?» — Dep qulluqçu bek oylaşa. Atlağa qulluq etgen Basdırıq tügülmüken? Gel, men şonu hızarlayım, Bolmasa, yalğan tabayım, Gülledey urup qoyma, Abdalnı şundan yoyma. Paçağa men etermen til: Atlarıña qarayğan, bil, İmansız, yaman gişi, Bizin aldatmaq işi. İlbis bulan qurdaş bolğan, Mescitge barmay qalğan, Yalğan xaçğa baş iye, Orazada aş süye».
Qara yürek axşam muna Atkaraslarda yaşına. Görünmes uçun hatta Üstüne arpa tarta.
Geçe orta tez yetişe, Başına bir talçıq tüşe, Qorqmaqlıqnı güçünden, Dua oxuy içinden. Gertiden de, bu nedir, way! Eşikler asta qıjıllay, Atlar ayaq qağa çalt, Girip gele atçı qart. Eşikleni çüyün sala, Börkün asta qolğa ala, Terezebaşğa da salıp, Şo börkünden çığarıp, Bir qanatın Biydayaqnı
Yarıq ete dört de yaqnı. Ajayıp yarıq bola, Yürekge qorquw sala! Qulluqçu şonda tırpıllay, Üstünde heç arpa qalmay. Basdırıq xapar etmey, Qanatnı da salıp, hey, Atlağa qaşıwuç ura, Tüplerin tazalay tura. Yırlap türlü yırların, Eşe uzun yalların, Qulluqçu busa bürüşüp, Yüregine qorqunç tüşüp, Tişi tiymey tişine! Qaray onu işine. «Hay sen ilbis, hilla bilgen, Gör, neçik giyinip gelgen! Saqalı yoq, müyüzü, Sariçaç ulan özü. Çaçğa lentler taqğan ulan, Altın tikme gölek bulan… Aldatmay busa gözü — Yerinde İwan özü. Ne tamaşa? Hayran bola. Yañıdan bu qarap qala. «Hali bildim! — dep gene, — Öz-özüne söylene, — Hey abdalbaş, etdiñ hüner, Hüneriñni paça biler, Bir günge toqta enni, Esde saqlarsan meni!» İwan busa qaydan bile, Başına ne balah gele, Yırlay turup yırların, Eşip tura yalların. Tazalap, soñ kerşenlege, Süzüp-süzüp balsuw töge. Atlağa aq arpa sala, Aldı alay tolup qala. Soñ qanatnı ala, eslep, Çüpürekge çırmay, esnep, Börkün başlıqğa salıp, Yuxlap qala, qawşalıp. Yerge yañı yarıq tüşe, Qaraürek terbenişe, Astaraq tıñlap qaray, İwan nartday xorullay. Ol astaraq tüşüp gele, Yılan yimik süykele, Börkden qanatnı ala, Çığıp şondan yoyula.
Paça da yañı uyana, — Qara yürek gele, hona, Başın yerge bek ura, Paçağa sarnay tura:
«Sen mağa caza berme, Buwar söylep yiberme!» — «Söyle, gerti bolsun sözüñ!» — Dedi paça, esney özü. Eger körüknü bassañ, Qamçudan qutulmassan!» Al, qulluqçu, cıyıp güçün, Geç dep tiley, Allah uçun! Men gelgenmen til etip, Allah haqana, gerti! Kim de bile — bizin İwan Atam, senden yaşırağan Gümüş tügül wa altın, Biydayaqnı qanatı!» «Biydayaqnı?! Nalät bolğur, Qara şoğar, bay da bolup, Toqta çı sen, hay yaman, Yörmege tutdurarman!..» «Ol dağı da köp zat bile!» — Dep qulluqçu dört büklene. Qanatğa yes, qayırmas, Tek maqtana şo naccas, Bolsa seni buyruq sözüñ, Biydayaqnı tutup özün, Alıp gelmege enni Qonaq üyünge seni!» Tilçi etip şolay til de, Tal çubuqday iyele de, Qanatnı sala qolğa, Başın ura da cabarğa.
Paça razilik görsete, Birer börk de sawğat ete. Gene, barçı-gelçi baylar İwannı tapma çabalar, Tek bu gezik çi olar Yığılmay qutulalar. At aranğa yetip gelip, Eşikleni aça gerip, Abdalğa hazir yete, Yaq-yaqdan tebe-türte. Yarım sahat qala, sağa, Bolmay onu uyatmağa! Sibirtki urup artda Bir yaş onu uyata.
İwan şonda eretura: «Bu qaraxalq ne qıçıra?! Bir tutarman yörmege! Soñ bolarsız görmege Nehaq meni kim uyata!» Baylar oğar bulay ayta: «Tez alğa tüş, ne xabar! Paçabızdan buyruq bar!» «Paça? Yaxşı, yasanayım, Tez-tez şonda yol salayım». Dey İwan elçilege, Qaptalın alıp giye, Belbawun da qısıp baylay, Betin cuwa, başın taray. Belge qamçu qısdıra, Babişdey lawlay bara. Paçağa ol yete muna, Başın ege, wa ruhlana, Tamaq qaqdı, söz qatdı: «Netme meni uyatdıñ?» Sol gözün de qısıp hona, Paça yaman qaharlana: «Tın deymen!» Men buyursam, Cawap berme borçlusan! Ne ukazğa göre tezden Yaşırdıñ sen bizin gözden Paçanı malın altın — Biydayaqnı qanatın? Paçamanmı, baymanmı men, Aytıp ber çi, hay tatar, sen!»
Şonda İwan qol silley: «Toqta, paça, sabur, — dey, — Şonu neçik añlağansan? Börknü menden almağansan. Payxamarmısan enni? Elt, tusnaqğa sal meni! Tayaqğa tut, yügün yetdir, Yoq! Qanat yoq! Bitdi-getdi!».. «Gönüñnü sıdırarman!» «Hey, men aytıp turaman: Qaydan gelsin mağa qanat — Şolay hayran-tamaşa zat?!» Atılıp tura paça, Alıp qutuqnu aça: «Neçik bolduñ aldatmağa, Qutulmaq yoq enni sağa. İwan qartıllap qala, Yelde yapraqday bola. Qorqup, börkü tüşüp gete. «Hı, qorqduñmu, qardaş, nete? Toqta, bir hal salırman!» — «Geç menden, taqsırlıman! İwanğa sen rahmulu bol, Yalğan dağı aytmajaq ol!» Etegine çırmala, Cabarda sozulup qala. «Ay, birinçi gezikge, men Günahlarıñ geçdim senden! Açuwluman, toba Allah, Açuwlansam, geler balah, Çaçı bulan şo zaman Başın üzüp alaman! Göremisen, neçikmen? Tek aytayım geçikmey: Men bilgenmen — buyruq bersem, Biydayaqnı tutup da sen Paçağa gelme alıp, Yürügensen maqtanıp. Aytğanıñdan qaytıp qalma, Şonu tutup gelme qara!» Atılıp tura İwan: «Men şolay aytmağanman! — Dep qıçıra, qorqup yaman, Qanatnı yaşırmayman!
Tek gelsin dep Biydayaq, Sen söyleygen ne yomaq?!» Paça şonda qıçıra bir: «Bu ne bazar-sawdügerdir? Üç cumadan eger sen Şo quşnu geltirmeseñ, Meni paça otawuma, Ötgenden soñ şo üç cuma, Allah haqanağa Bir hal salarman sağa, Çeltirlerden qararsan, Qazıqlarda qalarsan! Yöyül, hey qul! «İwan yılay, Bek qorqup, dardar qartıllay. Aranğa bağıp gete, Tonqu tayına yete.
Tonqu buğar bek süyünüp, Turdu, biyip alma süyüp, Gözyaşın görüp birden, Qatıp qaldı şo yerde. «İwanpaw, ne bolğan, ayt, Başıñ nege sallanğan, ayt? — Dey, yılama az qalıp, Butlarına çırmalıp. «Yaşırma sen geregiñni, Aytıp yiber yüregiñni! Men barman çı dünyada… Kepsizmisen sen yada? Yoluqdumu gişi yaman? Tonqu tayğa awa İwan: Quçaqlap, öbüp ayta:
«Balah gelgen, tonqu-tay, Paça mağa yallıq bermey, Biydayaqnı tabıp gel dey». Ayta oğar tonqu-tay: «İşleriñ bırıq, ayhay, Balah ullu, aytma gerek, Tek bolaman etme kömek, Bu qıyın gelgen sağa Tıñlamağanğa mağa, Taxşaharğa barağanda, Şo qanatnı görüp şonda, Alsañ, dedim. Şo zaman, Balah geler bek yaman. Quş qanatda köp balah bar, Muna gele şo balahlar! Hali bildiñmi özüñ, Gerti bolğannı sözüm Aytsam sağa, aziz yuwuq, Bu qulluq giççi qulluq, Ullu qulluq soñ bolar, Sen hali paçağa bar, Tek añlatıp aytma qara: Tarıq, degin, eki çara, Ap-aq ariw yarma da, Maqtalğan çağırlar da, Alğasa dep ayt sen, ulan, Tañala tañ belgi bulan Yolawçular yolğa çığa!
İwan paçağa bara, Açıq etip ayta, qara: «Tarıq, paça, eki çara, Ap-aq ariw yarma da, Maqtalğan çağırlar da. Çalt aylansın, buyruq ber sen, Tañala tañ belgi berse, İwan saparğa bara»,
Paça şonda buwara: Barçı-gelçi baylar, çabıp, Bar zatnı bersin tabıp! Qoççağımsan dep maqtay, «Yaxşı yol» yorap toqtay.
Ekinçi gün tañ qata, İwannı tonqu uyata: «Hey, xojayım, tur, taman, İş toraytağan zaman!» İwanpaw turup qala, Yolğa çıqma hazir bola, Çaralanı da ala, Çağırlanı da sala, İssi opuraq da giyip, Tonqu tayına da minip, Aş gesek de alıp qolğa, Hayday güntuwuş yolğa, Biydayaqğa etme haw. Bular yolda cuma saw. Segizinçi gün, axırda, Qalın orman toqtay alda, Tayı ayta: «İwan, sen, Şonda tala görersen, Talada bir taw yırtıllay, Taza gümüş şo taw sawlay, Biydayaqlar, tañ qatğança, Hona şoğar bağıp uça. Suw içme qona olar, Şonda tutmağa bolar». Tonqu tayı, tez yol tabıp, Şo talağa çığa çabıp. Tala deseñ, bir yaşnay, Quwluy zumurut taşday, Yuwaş yel de asta qağa, Uçğun çığa aylanağa. Talada, şawla yayıp, Güller öse ajayıp. Ortasında taw bar biyik, Deñizdegi tolqun yimik. Qamaşıp qala gözüñ — Taza gümüşden özü! Gün şawlası munda gezey, Erten-axşam tawnu bezey, Altınday ağa yerde, Çıraqday yana örde.
Muna hali bir toqtamay, Taw sırtlağa örlene tay. Eki çaqırım çabıp, Bulay ayta yal tabıp: «Geçe, İwan, gele yetip, Sen turarsan saqlaw etip, Hı, çağır tök çarağa, Yarmanı da qoşup bulğa, Çara tüpde yaşın özüñ, Amma qırda bolsun gözüñ. Tergep tur, asta bulan, Tek xantaw qalma, ulan, Biydayaqlar, tañ qatğança, Hona, şolay bağıp uça, Qıçırıp öz tilinde, Yarma çoqur yerinde. Sen busa lap yuwuqdağın Tutma qara şonda qağıp. Yalın quşnu da alıp, Çaqır meni, yarsalıp.
Bir mühletden men yetermen!» «Qolum bişse, men netermen? — Dep İwanım olturup, Qaptalın yaya turup, — Qolğaplar da alma tüşer, Almay qoysam, qolum bişer». Tonqu gete, yoq bolup, İwan da oşğup-solup, Çara tüpge girip yata, Ölgen adam yimik qata.
Geçe ortada, hona, Tawbaşda yarıq yana. Gündüz gündey yarıq berip, Biydayaqlar qona gelip, Qıçıra, çaba turup, Yarmanı çoquy urup. Çağır da bar, çarada, Alay çoquy, qara dağı! Çara tüpde İwan pusa, Qırda eki gözü busa, Arada bir qol silley, Özü-özüne söyley: «Tfu sizge! Hay ilbisler! Ne köp bolup gelgen, pisler! Elli quş çu bardır, hay, Tutsam edi birin qoymay! Bolar edim elni bayı, Quşlar deseñ bek isbayı! Qıp-qızıl ayaqları, Külkülü quyruqları. Tawuqniki tügül şolay, Şawla berip neçik yallay, Atabıznı körükdey!» Hı, İwan, şolay söyley, Çara tüpden çığıp gele, Watarkaday süykele, Lap yuwuq gelip yata, Qağıp quyruğun tuta. «Hay tayım, tonqu tayım! Seni qaydan tabayım?! Tez yetiş-tutuldu mal!» — Dep qıçıra şonda abdal. Tonqu tayı hazir yete, Qoççaqsan dep maqtaw ete. «Üyge alıp barmağa, Tez sal onu dorbağa! Başın bayla — wöre bol saq, Dorbanı da boynuña taq! Yolğa tüşeyik, qayta!»
Tek İwan bulay ayta: «Qorqutmay qaydan qoyaman, Yaman qıçırğanı taman!» Dorbasın tutup qolğa, Ura ol oñğa-solğa. Birden quşlar qartılladı, Uçğun taşlap yırtılladı, Yalın yimik buruldu, Bulutlarda tas boldu. İwan busa artdan külep, Qolğabın da sillep-sillep, Qıçıra tawdan biyik, Şawurğa tüşgen yimik. Quşlar bata bulutlağa, Yolawçular çığa yolğa, Dorbasına da salıp, Paça malın da alıp. Yete bular taxşaharğa. «Ha, tapdıñmı, quşnu mağa?» — Dep paça buğar soray, Qulluqçuğa da qaray.
Ol da, sayki, yalqıp talğan, Eki qolun aşap qalğan. İwan ayta paçağa: Quşnu tutdum men sağa. «Qayda?» — «Biraz toqta enni, Buwar — yapsın terezeleni! Qarañı bolsa üyde, Görüner ariw küyde». Barçı — gelçi baylar çaba, Terezeleni tartıp yaba. İwan dorbanı ala, Eltip stolğa sala: «Qayda hali, çıq, ajayım?» Yarıq bola bek ajayıp! Paça qıçıra: «Heyler, Yallay tura çı üyler! Örtençiler munda bolsun, Suw sebigiz! Sebigiz suw!» — «Ot tügül, toqta, waya! Şo yarıqnı quş yaya! — İwan külep qatıp qala: «Can yıbatma şo quş bola, Külep, zawx et qanğınça». İwanğa ayta paça: «Köp süygen dostum Wansuw, Canımnı şat etdiñ, yaşa! Barakallam şu sağa — Özeñiçi bol mağa!» Şonu görüp, aldın bolğan Aranbaş bek açuwlanğan, İçinden ol şıbışlay: «Toqta çı sen, biş papay! Daim tüşüp turmas sağa, Çıqma şulay menden alğa! Qoyman, açuwum almay, Başıña balah salmay!»
Aradan üç cuma gete, Axşamçaqda laqır ete Olturalar aşbazlar, Qulluq çu taypa da bar. İçe teren bal asarnı Oxuy bular Erarslannı. «Bir kitap tüşgen mağa, Ajayıp zat, aytmağa, Qalın tügül kitap olay, Beş yomaq bar onda! Way-way! Oxuğan, bolmay qoyup, Eşitgen bolmay toyup!» — Dep bir qulluqçu söyley. Qalğanları oğar tiley: «Allahisen, ayt bizge?» Qaysın aytayım sizge? Biri — xunduznu ayta, Biri — paçağa qayta, Üçünçüsü… Unutdum, ay, Hı, şonda bir güntuwuş bay. Boydaq biy bir yomaqda… Beşinçisi… ne haqda?.. Heyler, neçik unutula?.. Tilimni uçunda tura!» —
«Ay, qoy şonu?» — «Şo yomaq?..» «Qıznı haqında bolajaq!» «Dür, dür, Allah haqana, Paça-qıznı haqında! Qaysın aytayım bugün, Mağa çı başğa tügül? «Qıznı ayt dep qıçıralar, Ne tarıqdır şo paçalar! Qızlanı ber bizge çalt», Qızlar bulan yürek şat. Orayıp ol, hattan ozup, Xabar aytma başlay sozup:
Yat ellerde yıraqda, Deriya bar bir yaqda, Yürümey şonda insanlar, Yüze yañız busurmanlar, Aminli bizin yerden Şonda bolmağan bir de Yarlılar da, baylar da Pislengen deriyada. Xabarı gele yañız Yaşay dep şonda bir qız, Neçik de qız tügül eken, Özü aynı qızı, meken, Erqardaşı qız, deyler, Şo qıznı dep, söyleyler — Qızıl, qısğa tonu bezey, Altın qayıq minip gezey, Gümüş qalaq bulan qız Özü hayday yap-yañız. Çerte turup qıllanı, Yırlay türlü yırlanı…»
Şonda şo yaman gişi, Til etmek onu işi, Taxtamekden «top» dep tüşe, Qalağa tez-tez yetişe. Yerge mañalayın qağa, Aytıp başlay paçağa: «Günahlı başım alıp men, Paça, aldıña gelgenmen, Cazağa tutma meni. Söyle dep buwar enni!» - «Söyle! Basmay körüknü sen, Yalğan aytsañ, bir görersen!» — Paça şolay qıçıra. Qulluqçu ayta tura: «Aş üyüñde köp xabarlap, İçdik, sağa sawluq yorap, Birew aytıp şonda yomaq, Bir zawx etdik barı da xalq! Yomaqda bir Paça-qız Yüzüp yürüy yap-yañız, Seni saqalıñ bulan Ant etdi şonda İwan, Şo quşnu bek tanıyman dey, Paça-qızğa quş dep söyley, Süysem, dey, mağa ne bar, Paça-qız munda bolar». Cabarğa başın urdu. «Hey, çaqırığız abdalnı!» — Dep paça quwun sala. Tilçi yaşınıp qala. Barçı-gelçi baylar çaba, Abdalnı tez izlep taba, Qattı yuxlayğan ulan Geldi iç gölek bulan.
Paça aytdı: «Wansuw, sen bil, — Seni üstüñden til bar, til! Xalq ne dey, aytma uyat, Maqtana dey, bussahat Bizge başğa quşnu berme, Paça-qıznı tabıp gelme…» «Allah şahat! Ne deysen?» — dep, İwan şonda başlay söylep», — Aytğan busam, qaytğanmandır, Sandıraqlap aytmağanmandır. Tek sen meni utmassan, Hillañ bulan tutmassan».
Saqalın da qartıllatıp, Paça duwlay, şulay aytıp: «Netemen, bazar etip? Üç cumadan, sen, yetip, Paça qıznı tabıp, muna, Geltirmeseñ otawuma, Saqalım haqanağa, Bir hal salarman sağa, — Qursağıña girer qazıq! Yöyül, qul!» — dey. İwan yazıq, Aranğa yılay gete Tonqu tayına yete.
«İwanpawum, ne bolğan, ayt? Başıñ nege sallanğan, ayt? Awruduñmu zamanğa, Yoluqduñmu yamanğa?» — Dep tonqu tay küstün bola. İwan oğar awup qala, Öbe onu, quçaqlay: «Balah geldi, tonqu tay! Paça mağa yallıq bermey, Paça-qıznı tabıp gel dey. Ayt, neteyim, tonqu tay?» Tonqu tay oğar ayta: «Bek awur iş, yoqdur sözüm, Tek kömek etermen özüm, Bu balah geldi sağa, Tıñlamağanğa mağa, Aytsam sağa, aziz yuwuq, Bu qulluq çu giççi qulluq. Ullu qulluq soñ bolar. Sen hali paçağa bar. Ayt: Paça-qıznı tutmağa, Eki betyawluq ber mağa, Altın tikme çatırda, Qurup qoymağa qırda. Tış ellerden geltirilgen Sawut-sabalar da tile, Suwsağanda asuw bolar, Sal dep ayt tatli suwlar.
İwan bara paçağa: «Paça qıznı tutmağa, Paçam, mağa, canıñ sawluq, Tarıq eki betyawluq, Altın tikme çatır da Qurup qoymağa qırda, Tış ellerden geltirilgen Sawut-saba gerek, degen, Suwsapda asuw bolar, Sal, degen, tatli suwlar».
«Şolay ayt da başdanoq, Men sağa bermes zat yoq, — Dep paça yatağından Buwara har-bir zatdan Taʼmin etme ulannı, Soñ da, maqtap ulannı, Qoççağımsan dep hatta, «Yaxşı yol» yoray artda.
Ekinçi gün, tañ da qata, İwannı da tay uyata: «Hey, xojayın, tur, taman, İş toraytağan zaman!» İwanpaw, muna, tura, Yolğa çıqma oñarıla, Eki betyawluq sala, Çatır wa sawut-saba, Geltirilgen yat ellerden, Salqın uçun tatliler de. Dorbağa sala saylap, Awzun yip bulan baylap. İssi küyde giyine ol, Tonqu tayına mine ol, Aş gesek de çığara, Güntuwuş bağıp bara. Paça-qıznı izley gete.
Bular bir cuma yol ete. Yettinçi gün de ötüp, Qalın ormanğa yetip, Tonqu ayta: «İwan, qara, Deriyağa şu yol bara, Yıl boyu yaynay-yaşnay, Paça-qızı şonda yaşay, Eki keren labar salıp, Bizge uzun günnü alıp, Yağağa çığıp qala, Görejeksen tañala».
Şolay aytıp şo tonqu tay, Deriyağa yetip toqtay. Aq tolqun onda, hona, Yañız gezep aylana.
Tonqu taydan tüşe İwan, Ayta oğar tay şo zaman: «Hı, çatırnı qur şulay, Betyawluqlanı da yay. Sawut-saba da salınsın, Tatli suwlar da alınsın, Çatır artda yaşınıp Yaxşı işlet başıñnı! Gör, bir qayıq beri bura, Şo paça-qız gele tura. Qoy, çatırğa ol girsin, Aşap-içip süyünsün. Xomuz soqma başlar enni, — Bil, zamanıñ yetişgenni, Çap sen içine bağıp, Paça-qıznı tut qağıp! Yaxşı qısıp tutup, paqır, Kömekge tez meni çaqır! Çaqırğandoq, netermen, Yeldey bolup yetermen. Soñ geterbiz… Tek sen, hara, Bek yuwuqda turma qara, Yuxlap, qıznı qutğarsañ, Balahdan qutulmassan». Gözden tas bolup gete tay. İwan çatır artda toqtay.
Torlaması qurula, Paça-qızğa burula. Güneş örge göterile, Paça-qızı yüzüp gele. Çatırğa girip tuwra, Aş xapmağa oltura. «Hı, Paça-qız şumu, hey, Yomaqlarda neçik söyley, Paça qız ariw dep bek, — Şolay oylaşa temtek, — Paça-qıznı, dey, çeri yoq, Munu ariw bir yeri yoq! Ağarğan, azğan, heyler, Beli üç süyem geler, Butların da kim umutlar, Tfu! Yerinde cijek butlar. Süygen alsın, qoyarman, Tegin berse de, alman!» Paça-qızı xomuz soğa, Başlay ariw yırlamağa. İwan yumuruğuna Başın da salıp muna, Añğa tıñlap, ariw, rahat, Yuxlap qala pap-paraxat. Gün asta söne örde, Tay gelip, kişney birden, Tuyaq türtüp, oğar, hona, Qıçıra tay, çığıllana: «Yulduz çıqğança, yuxlap, Balah qazan, xorullap! Qursağıña girer qazıq!»
İwanpaw yılay, yazıq. Gözyaş ağıp gözünden, Geç dep tiley özünden. «Bu gezikge İwandan geç, Dağı gezik yuxlaman heç!» — Tonqu qıçırıp söyley: «Allah senden geçsin, — dey, — Tarıq bar zat ariw bolma, Tek sen dağı yuxlap qalma! Tañ bulan çığıp qırğa Altın tikme çatırğa Paça-qızı geler yüzüp, Balnı içme süyüp süzüp. Yuxlap qalsañ — mağa yas, Başıñnı etersen tas». Tay gene göz aldan taya. Üttü taşlar, mıxlar cıya Aylana İwan yerden. Buzulğan gemelerden, — Çançma süye ol özüne, Yuxu gelse heç gözüne. Tañ bulan çığıp qırğa, Altın tikmeli çatırğa Bağıp qız yüzme başlay. Qayıqnı yağada taşlay. Çatırğa girip bara, Aş xapmağa oltura. …Muna, xomuz soğup alay, Paça-qız bir ariw yırlay.
Yırı yürekge tiye, İwan yuxlama süye. «Toqtağın sen, çüpürek baş!» — Atılıp tura abdal yaş. Enni getip qalmassan, Utma meni bolmassan!» İwan çaba içge bağıp, Uzun çaçın tuta qağıp. «Tayım, tayım, tez-tez yet! Qız tutuldu-kömek et!» Tonqu tayı tez-tez yetdi: «Ay, xojayın, iş tüzeltdiñ! Qayda, sırtıma min, tek Qıznı, qısıp, bek tut, bek!»
Yetişeler taxşaharğa, Paça çabıp çığa qırğa, Qıznı qolundan tuta, Qalağa bağıp tarta. Tereze şarşawğa yuwuqda, Emen stolğa olturta. Yuta gözleri bulan, Balday sözleri bulan: «Teñi yoqday, ariw-altın Qızsan, bol sen paça-qatın! Qarşı bolğandoq sağa, Qabundu süyüw mağa! Qap-qara gözleriñ seni, Qıynap turar geçe meni, Gündüz mağa bermey yal, Salar canıma bir hal! Ariw söz ayt, bol sen razi, Toyğa deseñ bar zat hazir! Küysüzmen, küyleneyik, Añ bulan üyleneyik! Başlarbız ariw yaşama!»
Yaş Paça-qız bir söz sama Aytmay, yaman talçığa. Betin bermey paçağa. Paça az da çığıllanmay, Dağı da köp süyüp, yallay. Çöge eki tizinden, Göz ayırmay gözünden. Boş dallayın başlay gene: «Hey ariw qız, söylesene! Netip sağa talçıq saldım, Men çi seni süyüp qaldım. Yılar halı gelgen mağa!» Paça-qız ayta paçağa: «Deriyanı içinden Yüzügümnü üç günden Tapsañ, meni alırsan!» — dey. «İwannı çaqırığız, hey!» — Dep paça haray saldı, Özü çapma az qaldı.
Muna İwan gele yetip, Paça oğar ariw etip Ayta: «İwan saw bolsun, Deriyağa bar dosum! Tap tübünden qıdırıp lap Paça-qıznı yüzügün tap! Şonu mağa tapğandoq, Sağa bermes zatım yoq!» —
«Bir sapardan qaytıp, qara, Way, butlarım sınıp bara! Dağı da deriyağa Bar dep ne deysen mağa?!»
«Hay sen lötü! Artğa salma! Alğasayman, qatın alma. — Paça yaman qatıla, Örge-töben atıla. Meni bulan sen erişme, Hap-hazir bol, yolğa tüşme!»
İwan getme uruna. Paça-qız ayta muna: «Hey, tıñla!.. Sen şonda yetip, Salam ayt, ikram etip, Meni zumrut binama, Soñ aytarsan anama: Qızıñ bek süye bilmege, Yaşırasan ondan nege Haman sen üç geçe, üç gün, Yap-yarıq ariw yüzüñ? Nege gözel erqardaşı Qarañığa çırmalışıp, Tumanğa-çarsğa artğan, Yarığın menden tartğan?! Hey, unutma!» — «Unutmasman Eger yolda unutmasam Eger esde saqlap bolsam! Tek ayt, neçik bileyim, Erqardaşıñ, anañ kim? Paça-qızı ayta bulay: «Anam-ay! Gün-erqardaş!»
«Üç günden qaytıp gel, yaş!» — Dep buwara paça-giyew. İwan, getme, börkün giye. Aranğa bağıp gete. Tonqu tayına yete.
«İwanuşka, ne bolğan, ayt? Başıñ nege sallanğan, ayt?! Dep tayı oğar bağa. «Kömek et, tonqum, mağa! Gör, qart eşek qatalana, Nap-nazik şo qıznı ala! Deriyağa atlan dey!» — İwan tayına söyley. — Yañız üç gün boljal sala, Üç günden kim tapma bola Şo yüzüknü xaraba?! Paça-qız da iş taba: günge, Ayğa bararsan dey, Bir zatlar çı sorarsan dey…» Tay ayta: aziz yuwuq Bu qulluq tügül qulluq. Qulluq busa artda bolar. Sen hali yuxlama bar, Tañala tañ bulan biz Sapar çığıp geterbiz».
Tañ bulan İwan salğan Kisesine üç soğan, İssi opuraq da giyip, Özünü tayına minip, Çığa köp yıraq yolğa… Yalğa toqtayım, yalğa!