Экинчи бёлюк

Ёмакъ айтыла чалт-чалт. Ишни иши башгъача.

Хабар башлана шундан — Тынчтурмасдан-Ивандан. Гёкшылтдан да, къонгурдан да, Билими кёп тордан да. Эчки денгизге чапгъан, Тавланы орман япгъан;

Алтын югенде турмай ат, Тувра гюнге оьрленген чалт. Тюпде орман оькюре, Бир янда кёк кёкюрей, Юрюй булут ва йыртыллай, Кёкге къавгъа чача тынмай, Бу — ёмакъгъа башлама, Ёмакъ артда башлана. Бир денгизде — дерияда «Къавгъа» атав бар дюньяда, Янгы табут къалгъан янгыз, Шо табутда ята бир къыз. Ону уьстюнде бюлбюл сарнай, Эменликде йыртгъыч гьавлай, Бу — ёмакъгъа башлама, Ёмакъ артда башлана.

Гьы, гёрюгюз, гьей инсанлар, Гьей, аминли яшавчулар. Бизин къатарбаш, къоччакъ Къалада бола гьар чакъ. Пачаны ат аранында Сагъынмай ол тегеран да Атасын, агъаларын, Юртунда къалгъанларын. Агъалар не тарыкъдагъы, Ону янгы опурагъы, Он сандыкъгъа сыяжакъ, Агъалары не гьажат?

Ашап тоя, юхлап тоя, Яшав тюгюл, леззет, вая!

Муна, беш жума оьте, Бир къуллукъчу эс эте… Айтма тарыкъ-мундан алда Шо къуллукъчу бу къалада Ат арангъа болгъан баш, Байлардан болгъан бу яш. Ивангъа ол ачувланса Тамашамы? Антны баса, — Оьлсем де, Иванны мен Къаладан лагь этермен! Тек, лётю, сыр билдирмей, Гелмей къалмас гезиги дей, Сайки, сангырав оьзю, Арекден алмай гёзю, Оьзю буса ойлай: Токъта, Бир гьал саларман, кир сокъта!»

Муна беш жума гете, Шо къуллукъчу эс эте:

Иван атланы асырамай, Тазаламай, не сыйпамай. Тек атлар буса дайдай, Къашывучдан чыкъгъандай. Жувулгъан ва сыйпалгъан, Яллары да къувлуп къалгъан, Жыйрыгъан лепекелер, Тюгю, чилледей, гьейлер, Алда буса — янгы будай, Янгы шунда орулгъандай. Балсув кершенде бийик, Янгы тёгюлген йимик, «Бу да, гьейлер, не тамаша?» — Деп къуллукъчу бек ойлаша. Атлагъа къуллукъ этген Басдырыкъ тюгюлмюкен? Гел, мен шону гьызарлайым, Болмаса, ялгъан табайым, Гюлледей уруп къойма, Абдалны шундан ёйма. Пачагъа мен этермен тил: Атларынга къарайгъан, бил, Имансыз, яман гиши, Бизин алдатмакъ иши. Илбис булан къурдаш болгъан, Месжитге бармай къалгъан, Ялгъан хачгъа баш ие, Оразада аш сюе».

Къара юрек ахшам муна Аткарасларда яшына. Гёрюнмес учун гьатта Уьстюне арпа тарта.

Гече орта тез етише, Башына бир талчыкъ тюше, Къоркъмакълыкъны гючюнден, Дуа охуй ичинден. Гертиден де, бу недир, вай! Эшиклер аста къыжыллай, Атлар аякъ къагъа чалт, Гирип геле атчы къарт. Эшиклени чююн сала, Бёркюн аста къолгъа ала, Терезебашгъа да салып, Шо бёркюнден чыгъарып, Бир къанатын Бийдаякъны

Ярыкъ эте дёрт де якъны. Ажайып ярыкъ бола, Юрекге къоркъув сала! Къуллукъчу шонда тырпыллай, Уьстюнде гьеч арпа къалмай. Басдырыкъ хапар этмей, Къанатны да салып, гьей, Атлагъа къашывуч ура, Тюплерин тазалай тура. Йырлап тюрлю йырларын, Эше узун ялларын, Къуллукъчу буса бюрюшюп, Юрегине къоркъунч тюшюп, Тиши тиймей тишине! Къарай ону ишине. «Гьай сен илбис, гьилла билген, Гёр, нечик гийинип гелген! Сакъалы ёкъ, мююзю, Саричач улан оьзю. Чачгъа лентлер такъгъан улан, Алтын тикме гёлек булан… Алдатмай буса гёзю — Еринде Иван оьзю. Не тамаша? Гьайран бола. Янгыдан бу къарап къала. «Гьали билдим! — деп гене, — Оьз-оьзюне сёйлене, — Гьей абдалбаш, этдинг гьюнер, Гьюнерингни пача билер, Бир гюнге токъта энни, Эсде сакъларсан мени!» Иван буса къайдан биле, Башына не балагь геле, Йырлай туруп йырларын, Эшип тура ялларын. Тазалап, сонг кершенлеге, Сюзюп-сюзюп балсув тёге. Атлагъа акъ арпа сала, Алды алай толуп къала. Сонг къанатны ала, эслеп, Чюпюрекге чырмай, эснеп, Бёркюн башлыкъгъа салып, Юхлап къала, къавшалып. Ерге янгы ярыкъ тюше, Къараюрек тербенише, Астаракъ тынглап къарай, Иван нартдай хоруллай. Ол астаракъ тюшюп геле, Йылан йимик сюйкеле, Бёркден къанатны ала, Чыгъып шондан ёюла.

Пача да янгы уяна, — Къара юрек геле, гьона, Башын ерге бек ура, Пачагъа сарнай тура:

«Сен магъа жаза берме, Бувар сёйлеп йиберме!» — «Сёйле, герти болсун сёзюнг!» — Деди пача, эсней оьзю. Эгер кёрюкню бассанг, Къамчудан къутулмассан!» Ал, къуллукъчу, жыйып гючюн, Геч деп тилей, Аллагь учун! Мен гелгенмен тил этип, Аллагь гьакъана, герти! Ким де биле — бизин Иван Атам, сенден яшырагъан Гюмюш тюгюл ва алтын, Бийдаякъны къанаты!» «Бийдаякъны?! Налат болгъур, Къара шогъар, бай да болуп, Токъта чы сен, гьай яман, Ёрмеге тутдурарман!..» «Ол дагъы да кёп зат биле!» — Деп къуллукъчу дёрт бюклене. Къанатгъа ес, къайырмас, Тек макътана шо нажжас, Болса сени буйрукъ сёзюнг, Бийдаякъны тутуп оьзюн, Алып гелмеге энни Къонакъ уьюнге сени!» Тилчи этип шолай тил де, Тал чубукъдай иеле де, Къанатны сала къолгъа, Башын ура да жабаргъа.

Пача разилик гёрсете, Бирер бёрк де савгъат эте. Гене, барчы-гелчи байлар Иванны тапма чабалар, Тек бу гезик чи олар Йыгъылмай къутулалар. Ат арангъа етип гелип, Эшиклени ача герип, Абдалгъа гьазир ете, Якъ-якъдан тебе-тюрте. Ярым сагьат къала, сагъа, Болмай ону уятмагъа! Сибиртки уруп артда Бир яш ону уята.

Иван шонда эретура: «Бу къарахалкъ не къычыра?! Бир тутарман ёрмеге! Сонг боларсыз гёрмеге Негьакъ мени ким уята!» Байлар огъар булай айта: «Тез алгъа тюш, не хабар! Пачабыздан буйрукъ бар!» «Пача? Яхшы, ясанайым, Тез-тез шонда ёл салайым». Дей Иван элчилеге, Къапталын алып гие, Белбавун да къысып байлай, Бетин жува, башын тарай. Белге къамчу къысдыра, Бабишдей лавлай бара. Пачагъа ол ете муна, Башын эге, ва ругьлана, Тамакъ къакъды, сёз къатды: «Нетме мени уятдынг?» Сол гёзюн де къысып гьона, Пача яман къагьарлана: «Тын деймен!» Мен буюрсам, Жавап берме борчлусан! Не указгъа гёре тезден Яшырдынг сен бизин гёзден Пачаны малын алтын — Бийдаякъны къанатын? Пачаманмы, байманмы мен, Айтып бер чи, гьай татар, сен!»

Шонда Иван къол силлей: «Токъта, пача, сабур, — дей, — Шону нечик англагъансан? Бёркню менден алмагъансан. Пайхамармысан энни? Элт, туснакъгъа сал мени! Таякъгъа тут, югюн етдир, Ёкъ! Къанат ёкъ! Битди-гетди!».. «Гёнюнгню сыдырарман!» «Гьей, мен айтып тураман: Къайдан гелсин магъа къанат — Шолай гьайран-тамаша зат?!» Атылып тура пача, Алып къутукъну ача: «Нечик болдунг алдатмагъа, Къутулмакъ ёкъ энни сагъа. Иван къартыллап къала, Елде япракъдай бола. Къоркъуп, бёркю тюшюп гете. «Гьы, къоркъдунгму, къардаш, нете? Токъта, бир гьал салырман!» — «Геч менден, такъсырлыман! Ивангъа сен рагьмулу бол, Ялгъан дагъы айтмажакъ ол!» Этегине чырмала, Жабарда созулуп къала. «Ай, биринчи гезикге, мен Гюнагьларынг гечдим сенден! Ачувлуман, тоба Аллагь, Ачувлансам, гелер балагь, Чачы булан шо заман Башын уьзюп аламан! Гёремисен, нечикмен? Тек айтайым гечикмей: Мен билгенмен — буйрукъ берсем, Бийдаякъны тутуп да сен Пачагъа гелме алып, Юрюгенсен макътанып. Айтгъанынгдан къайтып къалма, Шону тутуп гелме къара!» Атылып тура Иван: «Мен шолай айтмагъанман! — Деп къычыра, къоркъуп яман, Къанатны яшырмайман!

Тек гелсин деп Бийдаякъ, Сен сёйлейген не ёмакъ?!» Пача шонда къычыра бир: «Бу не базар-савдюгердир? Уьч жумадан эгер сен Шо къушну гелтирмесенг, Мени пача отавума, Оьтгенден сонг шо уьч жума, Аллагь гьакъанагъа Бир гьал саларман сагъа, Челтирлерден къарарсан, Къазыкъларда къаларсан! Ёюл, гьей къул! «Иван йылай, Бек къоркъуп, дардар къартыллай. Арангъа багъып гете, Тонкъу тайына ете.

Тонкъу бугъар бек сююнюп, Турду, бийип алма сююп, Гёзьяшын гёрюп бирден, Къатып къалды шо ерде. «Иванпав, не болгъан, айт, Башынг неге саллангъан, айт? — Дей, йылама аз къалып, Бутларына чырмалып. «Яшырма сен герегингни, Айтып йибер юрегингни! Мен барман чы дюньяда… Кепсизмисен сен яда? Ёлукъдуму гиши яман? Тонкъу тайгъа ава Иван: Къучакълап, оьбюп айта:

«Балагь гелген, тонкъу-тай, Пача магъа яллыкъ бермей, Бийдаякъны табып гел дей». Айта огъар тонкъу-тай: «Ишлеринг бырыкъ, айгьай, Балагь уллу, айтма герек, Тек боламан этме кёмек, Бу къыйын гелген сагъа Тынгламагъангъа магъа, Тахшагьаргъа барагъанда, Шо къанатны гёрюп шонда, Алсанг, дедим. Шо заман, Балагь гелер бек яман. Къуш къанатда кёп балагь бар, Муна геле шо балагьлар! Гьали билдингми оьзюнг, Герти болгъанны сёзюм Айтсам сагъа, азиз ювукъ, Бу къуллукъ гиччи къуллукъ, Уллу къуллукъ сонг болар, Сен гьали пачагъа бар, Тек англатып айтма къара: Тарыкъ, дегин, эки чара, Ап-акъ арив ярма да, Макъталгъан чагъырлар да, Алгъаса деп айт сен, улан, Тангала танг белги булан Ёлавчулар ёлгъа чыгъа!

Иван пачагъа бара, Ачыкъ этип айта, къара: «Тарыкъ, пача, эки чара, Ап-акъ арив ярма да, Макъталгъан чагъырлар да. Чалт айлансын, буйрукъ бер сен, Тангала танг белги берсе, Иван сапаргъа бара»,

Пача шонда бувара: Барчы-гелчи байлар, чабып, Бар затны берсин табып! Къоччагъымсан деп макътай, «Яхшы ёл» ёрап токътай.

Экинчи гюн танг къата, Иванны тонкъу уята: «Гьей, хожайым, тур, таман, Иш торайтагъан заман!» Иванпав туруп къала, Ёлгъа чыкъма гьазир бола, Чараланы да ала, Чагъырланы да сала, Исси опуракъ да гийип, Тонкъу тайына да минип, Аш гесек де алып къолгъа, Гьайдай гюнтувуш ёлгъа, Бийдаякъгъа этме гьав. Булар ёлда жума сав. Сегизинчи гюн, ахырда, Къалын орман токътай алда, Тайы айта: «Иван, сен, Шонда тала гёрерсен, Талада бир тав йыртыллай, Таза гюмюш шо тав савлай, Бийдаякълар, танг къатгъанча, Гьона шогъар багъып уча. Сув ичме къона олар, Шонда тутмагъа болар». Тонкъу тайы, тез ёл табып, Шо талагъа чыгъа чабып. Тала десенг, бир яшнай, Къувлуй зумурут ташдай, Юваш ел де аста къагъа, Учгъун чыгъа айланагъа. Талада, шавла яйып, Гюллер оьсе ажайып. Ортасында тав бар бийик, Денгиздеги толкъун йимик. Къамашып къала гёзюнг — Таза гюмюшден оьзю! Гюн шавласы мунда гезей, Эртен-ахшам тавну безей, Алтындай агъа ерде, Чыракъдай яна оьрде.

Муна гьали бир токътамай, Тав сыртлагъа оьрлене тай. Эки чакъырым чабып, Булай айта ял табып: «Гече, Иван, геле етип, Сен турарсан сакълав этип, Гьы, чагъыр тёк чарагъа, Ярманы да къошуп булгъа, Чара тюпде яшын оьзюнг, Амма къырда болсун гёзюнг. Тергеп тур, аста булан, Тек хантав къалма, улан, Бийдаякълар, танг къатгъанча, Гьона, шолай багъып уча, Къычырып оьз тилинде, Ярма чокъур еринде. Сен буса лап ювукъдагъын Тутма къара шонда къагъып. Ялын къушну да алып, Чакъыр мени, ярсалып.

Бир мюгьлетден мен етермен!» «Къолум бишсе, мен нетермен? — Деп Иваным олтуруп, Къапталын яя туруп, — Къолгъаплар да алма тюшер, Алмай къойсам, къолум бишер». Тонкъу гете, ёкъ болуп, Иван да ошгъуп-солуп, Чара тюпге гирип ята, Оьлген адам йимик къата.

Гече ортада, гьона, Тавбашда ярыкъ яна. Гюндюз гюндей ярыкъ берип, Бийдаякълар къона гелип, Къычыра, чаба туруп, Ярманы чокъуй уруп. Чагъыр да бар, чарада, Алай чокъуй, къара дагъы! Чара тюпде Иван пуса, Къырда эки гёзю буса, Арада бир къол силлей, Оьзю-оьзюне сёйлей: «Тфу сизге! Гьай илбислер! Не кёп болуп гелген, пислер! Элли къуш чу бардыр, гьай, Тутсам эди бирин къоймай! Болар эдим элни байы, Къушлар десенг бек исбайы! Къып-къызыл аякълары, Кюлкюлю къуйрукълары. Тавукъники тюгюл шолай, Шавла берип нечик яллай, Атабызны кёрюкдей!» Гьы, Иван, шолай сёйлей, Чара тюпден чыгъып геле, Ватаркадай сюйкеле, Лап ювукъ гелип ята, Къагъып къуйругъун тута. «Гьай тайым, тонкъу тайым! Сени къайдан табайым?! Тез етиш-тутулду мал!» — Деп къычыра шонда абдал. Тонкъу тайы гьазир ете, Къоччакъсан деп макътав эте. «Уьйге алып бармагъа, Тез сал ону дорбагъа! Башын байла — вёре бол сакъ, Дорбаны да бойнунга такъ! Ёлгъа тюшейик, къайта!»

Тек Иван булай айта: «Къоркъутмай къайдан къояман, Яман къычыргъаны таман!» Дорбасын тутуп къолгъа, Ура ол онггъа-солгъа. Бирден къушлар къартыллады, Учгъун ташлап йыртыллады, Ялын йимик бурулду, Булутларда тас болду. Иван буса артдан кюлеп, Къолгъабын да силлеп-силлеп, Къычыра тавдан бийик, Шавургъа тюшген йимик. Къушлар бата булутлагъа, Ёлавчулар чыгъа ёлгъа, Дорбасына да салып, Пача малын да алып. Ете булар тахшагьаргъа. «Гьа, тапдынгмы, къушну магъа?» — Деп пача бугъар сорай, Къуллукъчугъа да къарай.

Ол да, сайки, ялкъып талгъан, Эки къолун ашап къалгъан. Иван айта пачагъа: Къушну тутдум мен сагъа. «Къайда?» — «Бираз токъта энни, Бувар — япсын терезелени! Къарангы болса уьйде, Гёрюнер арив кюйде». Барчы — гелчи байлар чаба, Терезелени тартып яба. Иван дорбаны ала, Элтип столгъа сала: «Къайда гьали, чыкъ, ажайым?» Ярыкъ бола бек ажайып! Пача къычыра: «Гьейлер, Яллай тура чы уьйлер! Оьртенчилер мунда болсун, Сув себигиз! Себигиз сув!» — «От тюгюл, токъта, вая! Шо ярыкъны къуш яя! — Иван кюлеп къатып къала: «Жан йыбатма шо къуш бола, Кюлеп, завх эт къангъынча». Ивангъа айта пача: «Кёп сюйген достум Вансув, Жанымны шат этдинг, яша! Баракаллам шу сагъа — Оьзенгичи бол магъа!» Шону гёрюп, алдын болгъан Аранбаш бек ачувлангъан, Ичинден ол шыбышлай: «Токъта чы сен, биш папай! Даим тюшюп турмас сагъа, Чыкъма шулай менден алгъа! Къойман, ачувум алмай, Башынга балагь салмай!»

Арадан уьч жума гете, Ахшамчакъда лакъыр эте Олтуралар ашбазлар, Къуллукъ чу тайпа да бар. Иче терен бал асарны Охуй булар Эрарсланны. «Бир китап тюшген магъа, Ажайып зат, айтмагъа, Къалын тюгюл китап олай, Беш ёмакъ бар онда! Вай-вай! Охугъан, болмай къоюп, Эшитген болмай тоюп!» — Деп бир къуллукъчу сёйлей. Къалгъанлары огъар тилей: «Аллагьисен, айт бизге?» Къайсын айтайым сизге? Бири — хундузну айта, Бири — пачагъа къайта, Уьчюнчюсю… Унутдум, ай, Гьы, шонда бир гюнтувуш бай. Бойдакъ бий бир ёмакъда… Бешинчиси… не гьакъда?.. Гьейлер, нечик унутула?.. Тилимни учунда тура!» —

«Ай, къой шону?» — «Шо ёмакъ?..» «Къызны гьакъында болажакъ!» «Дюр, дюр, Аллагь гьакъана, Пача-къызны гьакъында! Къайсын айтайым бугюн, Магъа чы башгъа тюгюл? «Къызны айт деп къычыралар, Не тарыкъдыр шо пачалар! Къызланы бер бизге чалт», Къызлар булан юрек шат. Орайып ол, гьаттан озуп, Хабар айтма башлай созуп:

Ят эллерде йыракъда, Дерия бар бир якъда, Юрюмей шонда инсанлар, Юзе янгыз бусурманлар, Аминли бизин ерден Шонда болмагъан бир де Ярлылар да, байлар да Писленген дерияда. Хабары геле янгыз Яшай деп шонда бир къыз, Нечик де къыз тюгюл экен, Оьзю айны къызы, мекен, Эркъардашы къыз, дейлер, Шо къызны деп, сёйлейлер — Къызыл, къысгъа тону безей, Алтын къайыкъ минип гезей, Гюмюш къалакъ булан къыз Оьзю гьайдай яп-янгыз. Черте туруп къылланы, Йырлай тюрлю йырланы…»

Шонда шо яман гиши, Тил этмек ону иши, Тахтамекден «топ» деп тюше, Къалагъа тез-тез етише. Ерге мангалайын къагъа, Айтып башлай пачагъа: «Гюнагьлы башым алып мен, Пача, алдынга гелгенмен, Жазагъа тутма мени. Сёйле деп бувар энни!» - «Сёйле! Басмай кёрюкню сен, Ялгъан айтсанг, бир гёрерсен!» — Пача шолай къычыра. Къуллукъчу айта тура: «Аш уьюнгде кёп хабарлап, Ичдик, сагъа савлукъ ёрап, Бирев айтып шонда ёмакъ, Бир завх этдик бары да халкъ! Ёмакъда бир Пача-къыз Юзюп юрюй яп-янгыз, Сени сакъалынг булан Ант этди шонда Иван, Шо къушну бек таныйман дей, Пача-къызгъа къуш деп сёйлей, Сюйсем, дей, магъа не бар, Пача-къыз мунда болар». Жабаргъа башын урду. «Гьей, чакъырыгъыз абдалны!» — Деп пача къувун сала. Тилчи яшынып къала. Барчы-гелчи байлар чаба, Абдалны тез излеп таба, Къатты юхлайгъан улан Гелди ич гёлек булан.

Пача айтды: «Вансув, сен бил, — Сени уьстюнгден тил бар, тил! Халкъ не дей, айтма уят, Макътана дей, буссагьат Бизге башгъа къушну берме, Пача-къызны табып гелме…» «Аллагь шагьат! Не дейсен?» — деп, Иван шонда башлай сёйлеп», — Айтгъан бусам, къайтгъанмандыр, Сандыракълап айтмагъанмандыр. Тек сен мени утмассан, Гьилланг булан тутмассан».

Сакъалын да къартыллатып, Пача дувлай, шулай айтып: «Нетемен, базар этип? Уьч жумадан, сен, етип, Пача къызны табып, муна, Гелтирмесенг отавума, Сакъалым гьакъанагъа, Бир гьал саларман сагъа, — Къурсагъынга гирер къазыкъ! Ёюл, къул!» — дей. Иван языкъ, Арангъа йылай гете Тонкъу тайына ете.

«Иванпавум, не болгъан, айт? Башынг неге саллангъан, айт? Аврудунгму замангъа, Ёлукъдунгму ямангъа?» — Деп тонкъу тай кюстюн бола. Иван огъар авуп къала, Оьбе ону, къучакълай: «Балагь гелди, тонкъу тай! Пача магъа яллыкъ бермей, Пача-къызны табып гел дей. Айт, нетейим, тонкъу тай?» Тонкъу тай огъар айта: «Бек авур иш, ёкъдур сёзюм, Тек кёмек этермен оьзюм, Бу балагь гелди сагъа, Тынгламагъангъа магъа, Айтсам сагъа, азиз ювукъ, Бу къуллукъ чу гиччи къуллукъ. Уллу къуллукъ сонг болар. Сен гьали пачагъа бар. Айт: Пача-къызны тутмагъа, Эки бетьявлукъ бер магъа, Алтын тикме чатырда, Къуруп къоймагъа къырда. Тыш эллерден гелтирилген Савут-сабалар да тиле, Сувсагъанда асув болар, Сал деп айт татли сувлар.

Иван бара пачагъа: «Пача къызны тутмагъа, Пачам, магъа, жанынг савлукъ, Тарыкъ эки бетьявлукъ, Алтын тикме чатыр да Къуруп къоймагъа къырда, Тыш эллерден гелтирилген Савут-саба герек, деген, Сувсапда асув болар, Сал, деген, татли сувлар».

«Шолай айт да башданокъ, Мен сагъа бермес зат ёкъ, — Деп пача ятагъындан Бувара гьар-бир затдан Таъмин этме уланны, Сонг да, макътап уланны, Къоччагъымсан деп гьатта, «Яхшы ёл» ёрай артда.

Экинчи гюн, танг да къата, Иванны да тай уята: «Гьей, хожайын, тур, таман, Иш торайтагъан заман!» Иванпав, муна, тура, Ёлгъа чыкъма онгарыла, Эки бетьявлукъ сала, Чатыр ва савут-саба, Гелтирилген ят эллерден, Салкъын учун татлилер де. Дорбагъа сала сайлап, Авзун йип булан байлап. Исси кюйде гийине ол, Тонкъу тайына мине ол, Аш гесек де чыгъара, Гюнтувуш багъып бара. Пача-къызны излей гете.

Булар бир жума ёл эте. Еттинчи гюн де оьтюп, Къалын ормангъа етип, Тонкъу айта: «Иван, къара, Дериягъа шу ёл бара, Йыл бою яйнай-яшнай, Пача-къызы шонда яшай, Эки керен лабар салып, Бизге узун гюнню алып, Ягъагъа чыгъып къала, Гёрежексен тангала».

Шолай айтып шо тонкъу тай, Дериягъа етип токътай. Акъ толкъун онда, гьона, Янгыз гезеп айлана.

Тонкъу тайдан тюше Иван, Айта огъар тай шо заман: «Гьы, чатырны къур шулай, Бетьявлукъланы да яй. Савут-саба да салынсын, Татли сувлар да алынсын, Чатыр артда яшынып Яхшы ишлет башынгны! Гёр, бир къайыкъ бери бура, Шо пача-къыз геле тура. Къой, чатыргъа ол гирсин, Ашап-ичип сююнсюн. Хомуз сокъма башлар энни, — Бил, заманынг етишгенни, Чап сен ичине багъып, Пача-къызны тут къагъып! Яхшы къысып тутуп, пакъыр, Кёмекге тез мени чакъыр! Чакъыргъандокъ, нетермен, Елдей болуп етермен. Сонг гетербиз… Тек сен, гьара, Бек ювукъда турма къара, Юхлап, къызны къутгъарсанг, Балагьдан къутулмассан». Гёзден тас болуп гете тай. Иван чатыр артда токътай.

Торламасы къурула, Пача-къызгъа бурула. Гюнеш оьрге гётериле, Пача-къызы юзюп геле. Чатыргъа гирип тувра, Аш хапмагъа олтура. «Гьы, Пача-къыз шуму, гьей, Ёмакъларда нечик сёйлей, Пача къыз арив деп бек, — Шолай ойлаша темтек, — Пача-къызны, дей, чери ёкъ, Муну арив бир ери ёкъ! Агъаргъан, азгъан, гьейлер, Бели уьч сюем гелер, Бутларын да ким умутлар, Тьфу! Еринде жижек бутлар. Сюйген алсын, къоярман, Тегин берсе де, алман!» Пача-къызы хомуз согъа, Башлай арив йырламагъа. Иван юмуругъуна Башын да салып муна, Анггъа тынглап, арив, рагьат, Юхлап къала пап-парахат. Гюн аста сёне оьрде, Тай гелип, кишней бирден, Туякъ тюртюп, огъар, гьона, Къычыра тай, чыгъыллана: «Юлдуз чыкъгъанча, юхлап, Балагь къазан, хоруллап! Къурсагъынга гирер къазыкъ!»

Иванпав йылай, языкъ. Гёзьяш агъып гёзюнден, Геч деп тилей оьзюнден. «Бу гезикге Ивандан геч, Дагъы гезик юхламан гьеч!» — Тонкъу къычырып сёйлей: «Аллагь сенден гечсин, — дей, — Тарыкъ бар зат арив болма, Тек сен дагъы юхлап къалма! Танг булан чыгъып къыргъа Алтын тикме чатыргъа Пача-къызы гелер юзюп, Балны ичме сююп сюзюп. Юхлап къалсанг — магъа яс, Башынгны этерсен тас». Тай гене гёз алдан тая. Уьттю ташлар, мыхлар жыя Айлана Иван ерден. Бузулгъан гемелерден, — Чанчма сюе ол оьзюне, Юху гелсе гьеч гёзюне. Танг булан чыгъып къыргъа, Алтын тикмели чатыргъа Багъып къыз юзме башлай. Къайыкъны ягъада ташлай. Чатыргъа гирип бара, Аш хапмагъа олтура. …Муна, хомуз согъуп алай, Пача-къыз бир арив йырлай.

Йыры юрекге тие, Иван юхлама сюе. «Токътагъын сен, чюпюрек баш!» — Атылып тура абдал яш. Энни гетип къалмассан, Утма мени болмассан!» Иван чаба ичге багъып, Узун чачын тута къагъып. «Тайым, тайым, тез-тез ет! Къыз тутулду-кёмек эт!» Тонкъу тайы тез-тез етди: «Ай, хожайын, иш тюзелтдинг! Къайда, сыртыма мин, тек Къызны, къысып, бек тут, бек!»

Етишелер тахшагьаргъа, Пача чабып чыгъа къыргъа, Къызны къолундан тута, Къалагъа багъып тарта. Терезе шаршавгъа ювукъда, Эмен столгъа олтурта. Юта гёзлери булан, Балдай сёзлери булан: «Тенги ёкъдай, арив-алтын Къызсан, бол сен пача-къатын! Къаршы болгъандокъ сагъа, Къабунду сююв магъа! Къап-къара гёзлеринг сени, Къыйнап турар гече мени, Гюндюз магъа бермей ял, Салар жаныма бир гьал! Арив сёз айт, бол сен рази, Тойгъа десенг бар зат гьазир! Кюйсюзмен, кюйленейик, Анг булан уьйленейик! Башларбыз арив яшама!»

Яш Пача-къыз бир сёз сама Айтмай, яман талчыгъа. Бетин бермей пачагъа. Пача аз да чыгъылланмай, Дагъы да кёп сююп, яллай. Чёге эки тизинден, Гёз айырмай гёзюнден. Бош даллайын башлай гене: «Гьей арив къыз, сёйлесене! Нетип сагъа талчыкъ салдым, Мен чи сени сююп къалдым. Йылар гьалы гелген магъа!» Пача-къыз айта пачагъа: «Дерияны ичинден Юзюгюмню уьч гюнден Тапсанг, мени алырсан!» — дей. «Иванны чакъырыгъыз, гьей!» — Деп пача гьарай салды, Оьзю чапма аз къалды.

Муна Иван геле етип, Пача огъар арив этип Айта: «Иван сав болсун, Дериягъа бар досум! Тап тюбюнден къыдырып лап Пача-къызны юзюгюн тап! Шону магъа тапгъандокъ, Сагъа бермес затым ёкъ!» —

«Бир сапардан къайтып, къара, Вай, бутларым сынып бара! Дагъы да дериягъа Бар деп не дейсен магъа?!»

«Гьай сен лётю! Артгъа салма! Алгъасайман, къатын алма. — Пача яман къатыла, Оьрге-тёбен атыла. Мени булан сен эришме, Гьап-гьазир бол, ёлгъа тюшме!»

Иван гетме уруна. Пача-къыз айта муна: «Гьей, тынгла!.. Сен шонда етип, Салам айт, икрам этип, Мени зумрут бинама, Сонг айтарсан анама: Къызынг бек сюе билмеге, Яшырасан ондан неге Гьаман сен уьч гече, уьч гюн, Яп-ярыкъ арив юзюнг? Неге гёзел эркъардашы Къарангыгъа чырмалышып, Тумангъа-чарсгъа артгъан, Ярыгъын менден тартгъан?! Гьей, унутма!» — «Унутмасман Эгер ёлда унутмасам Эгер эсде сакълап болсам! Тек айт, нечик билейим, Эркъардашынг, ананг ким? Пача-къызы айта булай: «Анам-ай! Гюн-эркъардаш!»

«Уьч гюнден къайтып гел, яш!» — Деп бувара пача-гиев. Иван, гетме, бёркюн гие. Арангъа багъып гете. Тонкъу тайына ете.

«Иванушка, не болгъан, айт? Башынг неге саллангъан, айт?! Деп тайы огъар багъа. «Кёмек эт, тонкъум, магъа! Гёр, къарт эшек къаталана, Нап-назик шо къызны ала! Дериягъа атлан дей!» — Иван тайына сёйлей. — Янгыз уьч гюн болжал сала, Уьч гюнден ким тапма бола Шо юзюкню хараба?! Пача-къыз да иш таба: Гюнге, Айгъа барарсан дей, Бир затлар чы сорарсан дей…» Тай айта: азиз ювукъ Бу къуллукъ тюгюл къуллукъ. Къуллукъ буса артда болар. Сен гьали юхлама бар, Тангала танг булан биз Сапар чыгъып гетербиз».

Танг булан Иван салгъан Кисесине уьч согъан, Исси опуракъ да гийип, Оьзюню тайына минип, Чыгъа кёп йыракъ ёлгъа… Ялгъа токътайым, ялгъа!