⁂

«От битген ерге от битер, сув акъгъан ерден сув агъар» дей.

Темир ёллар душманланы къолуна тюшгенде, кёпден берли ташланып къалгъан арба ёллар янгырды.

Бакюден Ростовгъа, Лавашадан Аштархангъа, Аштархандан Буравкъалагъа юрюйген болшевик кагъызлар Яхсайдан оьтеген болду.

18-нчи йылда уьч де якъдан теллери гелип, уьч де якъгъа теллери гетеген уллу телбагъана Яхсайдан эди.

Нече кагъыз гелсе, Зайнулабид, Алибекгьажини заманында чыкъгъан йырны бир гесегин гёнгюрей бола эди.

Бу дуньягъа къулакъ салып къараса: Кагъыз юрюй гече демей, гюн демей. Гечелетип кёп кагъызлар юрюсе, Ким къурумсакъ турма болур индемей?

Турма болмай Зайнулабид гетди. Ону орнунда телбагъана болуп атасы къалды.

Арада бир-эки ай да гетмеди, бир къарангы гече абзаргъа эки янаша юлдуз гирди ва айтды:

– Ажай, сорагъан гишиге: мен Яхсайда ёкъман. Яхшымы?

– Яхшы, сапда турмайгъан балта.

– Балта сапгъа гёре болма герекми, Ажай, сап балтагъа гёре болма герекми?

Мен ойлашып къалдым. Бугъар къайда эдинг деп де сорамадым.

– Баргъан ерингде не гёрдюнг? – дедим.

– Пилав этегенлени де, талав этегенлени де, Ажай.

– Яхсайда ёкъмуду олайлар?..

Ол мени булан хабарлай буса, адаты эди: чечеген ёмакъ йимик тапшурмалы сёйлер эди. Мен ойлашып турагъанда оьзю чечер эди…

Бу гезик атасы гелип лакъырыбыз гесилди. Атасы уланына хошгелди де бермеди, ону къолун да алмады, амма янгы гелген къонакъгъа йимик сорав этди (къумукъланы шо тюрлю адатларын сакълайгъан гиши эди о. О заман мен ону эс де этмей эдим. Гьали уллу болгъан сайын йыракъдагъы затны бек гёреген болгъанман). Ол сорады:

– Лавашадан гелген, артдагъы кагъызгъа къарагъанда Бакю ишчилени баш гётеривю жанлы гетгенге ошай.

– Жан берегенлер кёп болса, шолай бола.

– Тамаша сен сав къалгъанынг.

– Оьлмеге буйрукъ ёкъ эди.

«Буйрукъ булан оьлеми, языв булан оьлмейми?» деп эсиме гелип токътасам да чыдамагъа болмадым.

– Бакюлеге барып атышып юрюмесенг, сени ким къоймай?

– Айтмаса болмады, Ажай. Айтайыкъ, сен авурсан, сени яш тапмасанг ким къоймай?

Бу булай дегенде, атасы чыгъып гетип къалды. Мен бугъар урушдум:

– Менден уялмай бусанг, атангдан сама уялмаймысан?

– «Уллу сувда уят ёкъ» дей, Ажай, – деди. – Биз гемеси бузулгъанларбыз. Амма къутулмагъа герекбиз.

– Бир якъдан давгъа къаршысыз, бирдагъы якъдан дав этесиз.

– Къан тёгюлмей, яш тувуламы?

– Гьара дагъы да айлы къатынгъа чыкъды.

– Сен айтып битмеге къой, Ажай. Бир бар: къурсакъдагъы яшны гетермек учун къыйналмакъ. Шолай аналагъа Аллагьны минг наълаты болсун. Бирдагъы бар: саппа-сав солакъ йимик яш тапмакъ учун къыйналмакъ. Артдагъысы учун оьлмеге де ярар. Мени мурадымны яшатмакъ учун, мен етти керен де оьлермен. Неге тюгюл мени мурадым сав тувгъан яшгъа ошай – деп, Зайнулабид артын бираз масхарагъа салды. – Мени табагъанда къыйналгъанынга гьёкюнчлю бусанг, ма оьлтюр.

Мен йымшадым.

Мени бир зат эсиме гелип гетди. Зайнулабид Аштархангъа барагъанда, огъар ондан яхшы жынслы пастанны урлугъун йиберирсен деп тапшургъан эдим. Шо урлукъну Бакюден сама неге гелтирмединг деп сорадым.

– Гелтиргенмен, Ажай – деди – бек тизив, бек янгы жынслы пастанны урлугъу.

– Къайда дагъы?

– Чачып тураман.

– Не ерге?

– Тек ерге чачылагъан урлукъ тюгюл, Ажай.

– Дагъы къайда чачыла?

– Адамланы юреклерине, огъар Ленин урлукъ деп айтыла. Ондан болгъан пастангъа да насип пастан дей – деди.

Мен авзумну ачып къарап къалгъан бусам ярай.

– Авзунгну яп гьали, Ажай – деди. – Мен гьали шо урлукъну оьзюмню юртумдагъы адамланы юреклерине чачып сынав этип къарамагъа сюемен. Сонг округдагъы адамланы юреклерине, сонг тарлавну дагъы да генглешдирмеге тюшежек – деди.

Бу лакъыргъа артдан гелип, атасы тынглап тура болгъан экен. Ол уланыны инбашына къолун салып:

– ВоЛлагь къурдаш, шо урлукъну мени юрегиме де чачгъансан, юрек меники, билемен – урлукъ зая гетмежек, – деди.

Шо заман мен юрегиме тынглап къарадым. Юрегим урлукъ гёмюлген бир увуч топракъ йимик томалып тура буса ярай деп эсиме гелди.

– Айт гьали, пилав да, талав да не затлардан этиле?

– Экиси де бир затлардан бола: дюгюден, майдан, кишмишден.

– Пилав татывлулукъну, талав – оьчлюкню ишарасы тюгюлмю, Ажай?

– Дюр.

Сонг бу магъа чечмеге башлады:

– Дуньядагъы миллетлени бириси асил дюгю, бириси сюзюк май, бириси сюексиз кишмиш. Бакю якъда, Ажай, миллетлеге талав гьазирлейгенлер къутуруп тура.

– Хасавюрт якъда да тура, – дедим мен. – Мычыгъыш – къумукъну малын талай, жанын авурта, къумукъ – ногъайны, барысы да – о русну. Шо миллетлер бир-бири булан дос болар деп мени чи эсиме гелмей.

– Мени де гелмесе ярай эди, дослукъну уллу устасын танымай бусам. Миллетлени дослугъуну ондан уллу устасы дуньягъа чыкъмагъан.

– Кимдир о?

– Орусиятны топрагъын ярып чыкъса да, Кафказны тав-ташына да тамур яйып оьсген бир ажайып Терек – деди.

Гьали къара чы сен: уланымны авзундан эшитмеген бусам, мен бу сёзлени барысын да унутгъан болажакъ эдим. Таза герти зат бар сагъа о. Ол эсиме гелген сайын, ол айтгъан сёзлер де эсиме геле. Язны сагъынгъанда, гюн де сагъынылагъаны йимик, о заман ол айтгъан бир-бир затланы гьали англап гелемен. Сангыравгъа тюшден ерли дегенлей дагъы.

– Орус чу тюгюлдюр шо – дедим.

– Орус, Ажай – деди. Амма ону оруслардан да артыкъ татарлар сюе, татарлардан артыкъ эрмелилер сюе, олардан да артыкъ – дагъыстанлылар, амма барындан да артыкъ мен сюемен. Шону мен исбат да этермен – деп табанын тиреп басып эре турду. Басылгъан табанын гёргенде ону «Тангчолпанда» чыкъгъан бир йыры эсиме тюшдю:

Табанынг тиреп бас, басгъан еринге, Бир абат аягъынг басма сен гери, Гьазир тур, тёкмеге азиз къанынгны, Эл учун, халкъ учун, гелгенде ери.

Ол истолгъа ювукъ болуп язмагъа гиришди. Мен айтдым огъар:

– Сени сюймейгенлер магъа солагъай болшевикни анасы да бара деп, эшитдирип айталар. Онг къолунг булан яз дагъы.

Бу кюледи.

– Нете, сол къолну Аллагь яратмагъанмы? – деди. Сонг къашларын тююп айтды. – Мени сол къолум язгъан затлар, озокъда, о кёрпе тонлагъа солагъай тиежек. Къара чы сен, – деп, ол китапланы арасында хотгъанып, оьзю чыгъаргъан «Ишчи халкъ» деген сари тюслю газетни яйып, кёп акътармай охуду:

«Дагъыстандагъы бийлер-байлар оьзлер гьар эртен, гьар ахшам, Николайны заманындан къалгъан ташлангъан генераллар булан къучакълашып юрюселер де, сабанчы Магьамма булан, сабанчы Иванны бирикмеге къоймай» деп магъа къарады. – Англайсан чы. Бу мени сол къолумну гьюнери, Ажай, – деди. – Гьалигезик онг къолда. Гьали сен къара. Магьамма да, Иван да, Даци де, Гюнтувгъан да, Амарцу да, Абрам да дос боламы, болмаймы?

Шол гече ол гетип де къалды. Ёкъ. Зайнулабид ёкъ.

Ойлашып сонг-сонг англадым: ол Иван деп, озокъда орусну, Магьамма деп дагъыстанлыны, Даци деп мычыгъышлыны, Гюнтувгъан деп ногъайлыны, Амарцу деп эрмелини, Абрам деп жувутну айта болгъан.