Гьарун булан Зубайдат яда насипсиз Жанбийке

Кавказияда Л… деген шагьарда Бекболат деген бир гиши бар эди. Оьзюню маишаты-гьалы, орта даражада байлыгъы болуп, сабан салып яшав эте эди. Егеген сегиз оьгюзю болуп, сав сабан оьзюню уьюнден чыгъып, эл пайындан башгъа хоншусундагъы, сабанны хадирин билмейген, оьмюрюн ялкъывлукъда, эринмекликде йибереген, гишини малына гёз салып, насипсиз болуп юрюйгенлени пайларын учуз багьалагъа алып, сюрюп ашлыкъ чачып, бек пайда гёре эди.

Бекболат олай кёп сабан салгъан учун да, туташ дюнья пайдалы экенин билген темир сабанны юрютмей, бурунгъу Нугь пайхаммар алейгьиссаламны заманындан къалгъан баягъы эсги агъач сабанны къоллай эди. Ондан башгъа гьар ишлеринде де янгы чыкъгъан затланы ушатмай, гьар не эсгиликни яны эди. Уьйню тёбесине сыныкъ, темир салма ярамай деп, янгы этген уьйлерини тёбесиине балчыкъ ябып, гиччи-гиччи терезе-эшиклер этдирип, уьйлерини орталарына да базыкъ эмен багъаналар салдыргъан эди. «Бизин халкъ кёп азгъан, гавур кюйлеге къайтып баралар, бираздан бир адатыбыз, бир ёлубуз къалмай, дёнюп къалажакъбыз. Мен сав туруп чу ата адатымны ташламас эдим, менден сонггъулар чы бузулажагъын билемен, бизге не яхшы!» – деп хоншусу Темирхан булан кёп канты бола эди.

Темирхан да муну табиатына бек гелишли гиши болуп, экиси де авулдагъы уллу гишилер болмакъ себепли, очарда, жыйында яш гишилеге:

– Ата адатыгъызны ташламагъыз. Бу не затдыр, дёрт дёгерчикли арбалар егип, уьйлеригизни тёбесине сыныкъ, темир япдырып, уьстюгюзге къысгъа орус пальтолар гийип, орус болма, адашма турасыз, – деп, кёп урушагъан кюйлери бола эди.

Ол яш гишилер де булар айтагъан затлагъа гёнгю кюлеп:

– Алай деген недир? Бизге муслиман болмакълыкъ учун жумада бир керен гёчер агъачы увалмаса ярамайгъан агъач арба екмек, яда ишлейген чечип тайдырмаса ярамайгъан узун тери тонлар гиймек, явса уьйню ичинде тамчыдан туруп болмайгъан кюйде уьйлени тёбесине балчыкъ япмакъ шарт этилгенми? Гьар затны да тынч да, тез де, мекенли де болагъан ёрукъда этсе, яхшы тюгюлмю? – деселер, Темирхан:

– Къой, Бекболат, булагъа айтып англатып болмажакъ. Авара болма, булар адашгъан, дёнюп битген, – дей эди.

Бекболат да:

– Герти, дёнюп битген. Булагъа айтмакъдан пайда ёкъ. Эй… эй… эй, – деп, уьюне къайтып гете эдилер.

Бу Бекболатны Ханмурза деп бир уланы, Жанбийке деген бир къызы бар эди. Бекболат оьзю янгыз къоллу болмакъ себепли, уланы Ханмурзаны охутмай, намаз, оразасын сама билдирмей, яшлай сабангъа, биченге, шолай къуллукълагъа уьйретип, илмудан-маърифатдан магьрюм къойгъан эди. Къызы Жанбийкени охутмакъ чы Бекболатны янында кёп уллу айыплардан саналагъан зат эди. Бу хыял эте эди: къызъяшлар охуса, оьзю сюеген уланлагъа кагъызлар язып, тарыкъсыз ёлларда юрюр деп.

Дагъы да буланы хоншусунда Юсуф деген бир гиши бар эди. Артыкъ байлыгъы болмагъан учун, оьзюню гючюне гёре бир тюкенг де салып, сатыв этип, арив гийинип, таза ашап, кёп рагьат яшай эди. Юсуф уьюн-абзарын арив тартипге салып, уьюню алдына тереклер орнатып, язда эртен-ахшам тереклени салкъынлыгъында олтуруп, чай ичип, нечик де яшавну ёругъун англайгъаны белгили эди. Муну Алавутдин деп бир уланы, Зубайдат деп бир къызы бар эди. Юсуф уланын да, къызын да мактапларда охутуп, кёп яхшы таълим-тарбия алдыргъан эди.

Юсуфну къызы Зубайдат хоншулугъу себепли Бекболатны къызы Жанбийке булан ювукълугъу бар эди. Бир-бирини уьюне барып-гелип юрюй эдилер. Ёлукъгъан сайын Зубайдат Жанбийкеге намазны, оразаны шартларын, бираз динден, къылыкъдан зат уьйретмеге къарайгъан кюю бола эди.

Жанбийке:

– Алар негер тарыкъдыр, биз молла болажакъбызмы, – деп тынглама сюймей эди.

Зубайдат Жанбийкеге нечакъы тынглама сюймеген учун да, огъар тарыкълы насигьатын айтмай къоймай эди. Бир гюн экиси де Зубайдатларда янгыз къалып, лакъыр этип турагъанда, Зубайдат айта: «Жанбийке, сен, къараса, алай гьакъылсыз къыз да тюгюлсен. Буса да юрюйген юрюшюнг татывлу гёрюнмей. Мен айтагъан затлагъа да тынглама сюймейсен. Мен чи сагъа пайдалы насигьатны айтмай туруп болмажакъман, охумакъ, тарбия гёрмек негер тарыкъ деп сени эсинге геле. Бираз янгылышсан. Биз, къысгъа аякълылар, охумакъ, тарбиялы болмакъ борч. Нечик десенг, бир адам нечакъы англавлу, уьттю буса да, илмугъа, тарбиягъа гьажатлы экени белгили. Масала, бир алма терек бавда бавчу терекни тюбюн къазып, сув къуюп, тарыкъсыз бутакъларын гесип, къарап къуллукъ этгенде, яхшы емиш бермесми? Озокъда, къарамай ташлап къойса, нечик болагъанын гьар ким де билме герек – Аллагьу таала инсанлагъа сёйлемек, англамакъ йимик эки хасият берген. Бу эки де хасиятны гьакъыл булан, ой булан ярашдыргъан экенчин, олардан пайдаланмагъа къарамай къалмакълыкъ, белгили гьайванлыкъны къабул этмекдир. Илмуну, тарбияны инсанлагъа бек уллу асары бардыр. Анадан тувгъан бир яш тарбия гёрмесе, халкъ ондан пайда гёрмежек де йимик, о яш оьзю де уллу болгъан заманда охугъан учун да къылыкълы болмас. Дюньяда нечесе алимлер болгъан, гьали буссагьатда да бар. Оьзлер денти* йимик алим болгъан учун да, яшлай да тарбия гёрмей, уллу болгъан заманда да баягъы гьужураларда тартипсиз-низамсыз охумакълыкъ себепли, яман къылыкълы, ачувлу, гиши булан олтуруп лакъыр этип болмайлар. Къуру тарбия гёрген учун да хайыр ёкъ, охуп илму болмаса. Илму, тарбия къылыч да, къалам да йимик бир-биринден айрылма ярамайгъан затлардыр. Къылыч булан айрылмагъан бир масъаланы къалам, къалам булан бажарылмагъанны къылыч айырагъаны нече керенлер сыналып белгили болгъан. Аны йимик илму да, тарбия да бири болмаса биринден кёп пайда чыкъмайгъаны белгили. Огъар гёре биз, къысгъа аякълылар, охуп илмулу бусакъ, авлетлерибизни яхшы ёлда тарбия этип, арив къылыкълар уьйретежекбиз. Биз уьйленип, яшланы анасы болгъан заманда, яшларыбыз талайлы, англавлу, билимли болгъанны сюйсек, оьзюбюз къаст этип охума, илмулу, англавлу, эдепли болмагъа герекбиз. Илмулу болуп камил болмай жагьил къалгъан бир миллет узакъ яшамай; бугюн болмаса, тангала болмаса о бир гюн ёкъ болуп гетежеги белгили. Илмулу, гёзю ачылгъан, гючлю миллетлер, къудратсыз, зайып, жагьил миллетлени бузуп, бурунда болмагъан йимик этгенлерин гёрюп, эшитип турабыз.

Гьасили илму, тарбия, эдеп бизге гьар затдан алдын уьйренмеге борч. Муну бизге динибиз де, гьакъылыбыз да, гёзюбюз де белгили этип тура. Гьали биз, къысгъа аякълылар: Яшав недир? Уьй агьлю нечик болмагъа герек? Яшланы не кюйде оьсдюрме герек? Шуланы бирин де биз билмейбиз. Оьзю тарбия гёрмеген бир къысгъа аякълы яшын нечик тарбия этежек? Бир жагьил гиши моллалыкъ этип болмажакъ йимик, жагьил къысгъа аякълы да авлетин арив ёлда тарбия этип болмас. Къысгъа аякълылар илмулу, тарбиялы болмакъдан яшлары тюгюл, эрлери де пайдаланажагъы герти. Илму, тарбия гёрген бир къатын къатынлыкъ не затдыр, эрге нечик гьюрмет, не ёлда магьаббат этмеге тарыкъ – барын да ёлу булан билежек. Эр булан къатынны, уьй агьлюню арасында татывсузлукъ болмажакъ. Гьали биз оьзюбюз булан хоншу болуп яшайгъан башгъа миллетлени тергеп, олар булан бизин яшавубузну оьлчеп къарасакъ, оьзюбюзге къайгъырып йылар гьалыбыз бар, йылав тарыкъ тюгюл, гьар не чалышма герекбиз. Олар нечик оьрленген буса, биз де оланы артындан етишмеге къаст этме герекбиз. Ёкъ буса гиеген чорабыбызны, гёлегибизни, чёрегибизни, олагъа бирге онну берип алмагъа борчлу болажакъбыз. Олар бизден пайда гёрюп, къазанып, бай болуп, биз амалсыз, ач, ялангъач болуп оьмюр йибережекбиз. Олар, талигьли, насипли болуп, биз англавсуз, насипсиз болуп, артда ёкъ болуп гетежекбиз. Заманны бош йибермей, гьар не илмулу, англавлу болмагъа къаст этмеге герекбиз. Яшамакълыкъ учун чалышмагъа, гёзюбюзню ачмагъа герекбиз», – деди. Жанбийке:

– Зубайдат, сен не аламат бош лакъыргъа уста болуп къалгъансаи. Мактапда охуйман деп къуру лакъыр уьйренип тургъанмысан? Бизин уллу анабыз Къыстаман онча хабаргъа уста эди, гьар гече бизге ёмакъ айтагъан эди, бир айтагъанын бир айтмай, бизге тюрлю ёмакълар, яслар уьйретеген эди. Буса да бу сен айтагъан лакъырланы бирин де мен ондан эшитмегенмен. О да билмеген, айтмагъан хабарланы оьзюнг яш къызсан, сен къайдан билгенсен? Кимден уьйренгенсен? – деди.

Зубайдат:

– Гёремисен, Жанбийке, сизин уллу анагъыз алай тарбиялы, илмулу къатын болгъан буса, сизге сарын, ёмакъ уьйретип къоймас эди, оьзю билеген илмуну-эдепни де уьйретер эди. Аны учун тюгюлмю сен де тарбия гёрмей, бир зат да билмей къалгъансан. Сагъа авур тиймесин, сени жагьил, тарбиясыз къалмакълыгъынга жаным авруп айтаман. Огъар сен айыплы да тюгюлсен, сени атанг-ананг сени охутуп, арив тарбия этген буса, сен де англавсуз, билимсиз болмас эдинг, – деди.

Бу айтагъан сёзлер Жанбийкени къулагъына гирменгени белгили эди. Бу сёйлейгенде, Жанбийкени гёзлери терезеде эди. Геч де болгъан эди. Жанбийке къайтажакъ болуп Зубайдатгъа:

– Сен де бизге гел, – деп къаныкъды.

Зубайдат да анасындан изну тилеп, ишин де алып Жанбийкелеге барды. Ашап-ичип битген сонг къызлар экиси де янгыз уьйге барып, иш этип тура эди. Зубайдат Жанбийкеге баягъы насигьатланы айтып, Жанбийке сюйсе де, сюймесе де тынглап, жавап берип, беш-алты сагьат болгъунча олтургъан эдилер.

Бекболат да, къатыны Паху да юхлагъаны хыйлы заман бола эди. Булар да энни биз де ятайыкъ, кёп заман да гетген деп, туруп намазын да къылып, чечинип ятып тура эдилер. Бираздан бир адам терезени аста-аста урагъанын эшитип, Зубайдат тавушун чыгъармай, юхлайгъан болуп къарап тура эди. Жанбийке туруп гелип, Зубайдатгъа тынглап, юхлай деп эсине гелип, астаракъ барып терезени ачды. Юлдуз ярыкъ гече эди. Уьйню ичи къарангы. Зубайдат къарап, терезеден бир эргишини уьйге гирип гелегенин гёрюп, оьзюнден ихтиярсыз къычырмагъа къараса да, тез эсин жыйып, незат экен, бир артына къарайым деп, юхлайгъан болуп тура эди. Жанбийке де баягъы адам уьйге гирип битген сонг, терезени де ябып, экиси де къол тутушуп, уьйню бир мююшюне барып, олтурдулар. Хармаш-долаш, кюлкю-оюн, Зубайдатны барын да билмейген болдулар.

Зубайдат буланы бар лакъырын-сёзюн эшитип, кёп намусуна да тийип, буларда гече къалмакълыгъына да гьёкюнюп, гёзюне юху гирмей, Жанбийкени бузукълугъуна къайгъырып, оьзю шо бузукъ зат булан ювукълукъ юрютюп турагъанлыгъына да пашман болуп, шу гече бир йылны гьисабында узакъ гёрюнюп, нечик де танг ювукъ болгъан буса ярай эди, хоразлар къычырагъан тавушну эшитип, баягъы адам гетемен деп турду. Жанбийке терезени ачып, муну къолун да алып, тангала гече де гелирсен деп, йиберип, терезени де ябып, гелип ятды. Зубайдат бек ачуву чыгъып, гёзлери къарангы болуп:

– Жанбийке, мундан чыгъып гетген ким эди? Не къуллугъу бар эди мунда? – деп сорады.

Жанбийке анча хапар да этмей:

– Сен уявму эдинг? Мен чи сен юхлай деп тура эдим. Бизин лакъырларыбызны эшитдингми? – деп кюледи.

Зубайдат:

– Уялмай кюлеме де кюлейсен. Энни сен шу сыпатынг булан гишиге къарап болурмусан? Шундап уллу хорлукъ болурму? Шу къыйынны неге этдинг? Мени де къыргъа чыкъмасдай этдинг. Атанг-ананг яда халкъ эшитсе, дюньяда нечик яшарсан? Бир гьалын билмейген ят гиши булан бир уьйде олтуруп, ону гёнгюн де кюлетип, шулай биябур болма яраймы? – деди.

Жанбийке кюлеп:

– Олай деген недир? Ол неге ят гиши бола. Ол чу мени жаны йимик кёп сююп, мени гёрмесе туруп да болмайгъан Хамавну уланы Жакъав. Озокъда, улан къызны, къыз уланны сюер. Ол айыпмы дагъы? – деди.

Зубайдат:

– Сюймек айып тюгюл. Бу сиз юрютеген ишге сюймеклик деп айтмас, намуссузлукъ, биябурлукъ, итлик деп айтар. Озокъда, сиз намуслу адамлар бусагъыз, шариатда да, адатда да ярамайгъан эдепсиз ёлда бир-биригизге ёлукъмас эдигиз. Гьалал ёл булан Аллагьны языву болуп, шариатны ёлу булан никагьлангъан заманда да шулай эдепсизлик этмес эдигиз, – деди.

Жанбийке:

– Не аламат уллу иш этип йибердинг. Бнзден чыкъгъан уьлгюмю? Алай нече болгъанлар бар. Къайсына наълат берилип юрюлген? Эр-къатын болгъан сонг бары да унутулуп къала. Сюймеклик онча эрши иш экен, Давутну уланы Гьарун сени, сен де ону сюе деп бар халкъ сёйлей, сизге неге ярай? – деди. Зубайдат:

– Ялгъан тюгюл. Мен де, Гьарун да бир-бирибизни сюебиз. Болгъан учун да ол да, мен де бир-бирибизни сыпатына гётерилип къарамагъан-быз. Сиз юрютеген эдепсизлик, намуссузлукъдан чы Аллагь сакъласын. Аллагьны языву буса, атам-анам да берсе, мен Гьарунгъа баражакъман. Ол мени алмай къойгьан учун да магъа ону гёнгю кюлемежеги белгили. Бир-бирибиз булан намуссузлукъ ёл чу къайда, бир ерде олтуруп, гьалыбыздан лакъыр да этмегенбиз. Бу сени булан биябур ёлда юрюйген Жакъав сенден алдын Исгьакъны къызы Салиматны аламан деп алдатып, эдепсиз ёлда юрюп, ахыры алмай къоюп, ол пакъыр да огъар хорланып, кёкюрек болуп оьлюп гетди. Мен бу Жакъавну бир намуссуз, ярахсыз, сёзю ёкъ зат деп эшитгенмен. Сени де алдатып юрюй буса ярай деп эсиме геле. Шулай болмагъай эди. Нагагь сагъа да шо ишни этип, алмай къойса, сен не этерсен? Дюньяда нечик яшарсан? Башгъа гишиге барып да, мен тап-таза алтын йимик къызман деп, оьзюнгню огъар нечик гёрсетип болурсан? Ол сени алажакъ гиши де анча гьайванмы: тазаны-насны айырып билмейген. Сагъа не яхшы! Шу сени йимик юрюйген къысгъа аякълылар артда насипсиз, биябур, зая болуп гетегенлерин гёрмегенмисен? Яда эшитмегенмисен? Оьзюню намусун оьзю сакълап болмагъан къызлагъа къыз деп чи нечик де айтмагъа ярамас, къызыл ит къолайдыр олай къызлардан. Аввал къызлагъа болмаса ярамайгъап зат намусдур. Гёрюнген уланны мен сени сюемен дегенине инанып, нафсы сюйгенни этип, биябур болма яраймы? Мен сени къабакъ алгъа кёп чыгъып, озгъан-баргъангъа гёз салып, тарыкъсыз ерлеге кёп барагъанынгны да эрши гёре эдим. Муну да оьз гёзюм булан гёрдюм. Бугюнден сонг мен сени булан ювукълукъ юрютмен, бугюн сени булан мени ювукълугъумну арт гюнюдюр, – деди.

Танг да болгъан эди. Туруп эртен намазын да къылып, уьюне къайтып гетди. Уьюне барып гече оьзю гёрген ишге янып-гююп, шу бузукъ зат булан неге ювукълукъ юрюте эдим, бу чу уллу биябур болгъан экен деп, оьз-оьзюне: «Алай дагъы, гёремисен, жагьиллик, тарбиясызлыкъ бу насипсизни нечик биябур этген? Намус, адамлыкъ, къысгъа аякълылыкъ деген не затдыр? Гьеч биринден хабары бармы? Мен огъар нечакъы оьзюм билеген насигьатланы айтдым, бири сама къулагъына гиргенми? Бизин халкъдан англавсуз халкъ болурму? Къызъяшланы охутма ярамай, олар охуса питнеге, яман ёлларда юрюмекге себеп бола деп хыял этелер. Бу пакъыр охумагъанлыкъдан насипсиз болдуму? Бу охугъан, илмулу къыз болгъан буса, булай гьарам ёлларда, эдепсиз ёрукъда юрюмеге къуран китапдан сама уялмасмы эди? Агь, жагьиллик! Агь, тарбиясызлыкъ! – деп бек пашман болуп тура эди. Зубайдат Жанбийкеге къайгъырып, ону ишин ойлап турагъанлыкъдан, анасы Зулайха чай алып гелегенин де билмей къалгъан эди. Зулайха муну алдына къарап, ойлап турагьанын гёрюп:

– Къызым Зубайдат, не болгъан, кюйсюзмюсен? Эртерек къайтып гелгенсен? – деди.

Зубайдат:

– Башгъа кюйсюзлюгюм ёкъ. Юхугъа тоймагъан бусам ярай, геч ятгъан эдик, – деп, чай ичмеге олтурду.

Жанбийке, Зубайдат гетген сонг, уьйню-затны жыйып, бир гюнагьсыз гиши йимик болуп, ариги уьйге, анасыны янына барып, ари-бери къуллукъ этип айлана эди. Зубайдатны насигьатлары чы муну эсинден тайгъан эди. Муну эсиндеги белгили эди. Гече къачан болур экен деп, бир сагьат бир гюнню гьисабында болуп гёрюне эди.

Жанбийкени Жакъав булангъы аралыгъын анасы Паху да билмей тюгюл эди. Яш заманларында оьзю де шо эдепсиз, биябур ёлларда кёп юрюгенге, Жанбийкеге айып этип урушув чу къайда, Жанбийкени янында Жакъав барны билсе, не затны да багьана этип, буланы янына гелип, Жакъав булан лакъыр этме де сюе эди. Халкъны авзунда: «Пахуну Жакъавну атасы Хамав булангъы аралыгъы бар», – деп сёйлене эди. Озокъда, анасы о ёлда болгъан сонг, «алма терегиндеп арек тюшмес» дегенде йимик, къызына айып этмеге гьал ёкъ эди. Бекболат да, Жакъавну оьзлеге гелип-гетип юрюйгенин билсе де, олай намартлыгъы, бузукъ ишлери барын билмей эди. Эки-уьч керен Жакъавну къызы булан янгыз уьйде де гёрген эди. Буса да о ёлда биябурлукъ юрюте деп эсине гелмей эди. Къызы бар туруп нече керен: «Бурун биз хоншу къызлар булан бир орунда ятып къала эдик. Олар къыз экен деп бизин, биз ят улан экен деп къызланы эсине гелмей эди. Гьалигилер, бирев-биревню уьюне гирип чыкъса да, нече тюрлю хабар сёйлей», – деп лакъырлары бола эди.

Беш-он айлар гетди. Эдепсизликни, биябурлукъну да бир болжалы бола буса ярай. Бир гечени янгылмай гелеген Жакъав сийрек гелеген болду. Ахыры айда бир-эки гелсе де, гетме алгъасап, Жанбийке булан этеген лакъырлары да бираз салкъын болма къарагъан эди. Жанбийке муну юрюшлерин арив гёрмесе де, башгъа къатты айтма амалы ёкъ эди. Жакъавну утдурагъан заты ёгъу белгили эди. Жанбийкени къолундан гелеген зат – гьар не ялынмакъ: «Гелмей кёп узакъ къаласан, гече-гюн магъа юху, рагьатлыкъ ёкъ, мени шулай неге языкъ этесен», – деп йыламакъдан ибарат эди. Жакъав Жанбийкени йылайгъанына ачуву чыгъып:

– Не йылайсан, адам оьлгенми? Озокъда, мен сени янынгдан таймай туражакъгъа сёз этгенменми? Сюйсем гелемен, сюймесем гелмеймен, – дей эди.

Бу сёзлер Жанбийкени юрегине хынжал болуп сапланса да, не этсин, амалы ёкъ, огъар гючден этдирип болажакъ заты ёкъ эди.

Жакъав шолай айда, эки айда бир геле туруп, артда гелмей гесибокъ къойгъан эди. Жанбийке нече керен хабар йиберсе де, гьеч бирине къулакъасмай, гюнде бир керен гёрмесе туруп болмайгъан Жанбийкесине кёп яман бет ташлагъан эди. Жанбийке къачып бармагъа да сюйген эди. Жакъав аны билип: «Эгер ол шо ишни этсе, кёп яман биябур этип къайтаражакъман», – деп айтып йиберип, Жанбийкени о якъдан да умутун уьздюрген эди. Озокъда, намуссузлукъ, биябурлукъ булан болгъан сюймеклик кёп узакъгъа барып да арты татывлу болмажагъы белгили.

Жанбийке бек гьёкюнген эди. Зубайдатны насигьатлары да эсине гелип, кёп гьайгевлюк этдим, огъар неге инана эдим, Зубайдат ону бек танынгъан болгъан экен деп эсине геле эди. «Буса да болгъан зат болду. Мени йимик болгъанлар нече де бардыр. О болма къара болсун, магъа дагъы ювукъ болмаса», – деп оьзюне гёре юрегин бек къатдыргъан эди.

Жанбийкени Жакъав булангъы хабары халкъны авзуна да тюшген эди. О себепли, бирев де муну тилетмей, хыйлы заманына гелген эди.

Бекболатны ювугъу Темирхан муну охугъанланы эсинде буса ярай. Темирханны Жумакъай деп бир уланы бар эди. Гьакъылгъа онча камил болмагъан учун да бир оьгюз йимик ишлеп бола эди. Бу пакъыргъа да тилетген ерлерден къыз бермей, отуз тогъуз яшына чыкъгъан эди. Бир гёзю сокъур, оьзю гёрмеге бек эрши зат эди. Темирхан къатыны Паху булан ойлашып лакъыр эте:

– Бизин Жумакъайгъа къыз табулмай. Бекболатны къызын да бирев де тилемей. Шону биз тилетсек, бермесми эди экен? Яман ер тюгюл эди.

– Билмеймен. Берирмикен? Къыз чы анча гьакъыллы къыз тюгюл.

– Бизинки гьакъыллымы? Ол чу таман эди, бир бергей эди.

– Айтдырып къарайыкъ. Ким биле, берсе ярай. Хоншу Патиматны йиберсек, нечик болур?

– Яхшы болур. Йибер дагъы, барып оланы гёнгюн билсин, сонг гелечи де йиберирбиз, – деди.

Паху да барып Патиматгъа айтып, ол да Бекболатлагъа барып, Жанбийкени анасы Пахугъа англатды. Ол да Бекболатгъа айтып, къызына да англатып, къызы сюйсе де, сюймесе де «бош тургъандан къолайдыр» деп къабуллукъ этди.

Гечикмей гелечисин йиберип, алгьам-къалымын да берип, бозалыкълар биширип, кёп боза да этип, согъумгъа эки гамиш де союп, гелеген сонгугюн арба йибережекбиз деп, Бекболатлагъа да белгили этди.

Жумагюн чакъырывлар юрютюп, эки де уьйде гьазирлик гёрюп юрюй эдилер. Жумакъай тюшге уьйню есси де уьй палтарын тайдырып, уьйню ичин гелген адамлагъа олтурмагъа агъачлар, къыйлар салып, тарбиби булан ярашдыргъан эди. Сонгугюн эртен накъыра-зурнайлар согъулуп, халкъ да жыйылып, бозалар ичип, уллу йыбав бар эди. Жумакъайны янында сабанчы Акъболат, Саримурзалар гиевнёкер болуп, Токътар да агъач хомуз согъуп, Алыпкъач бийип, арив йыбанып тура эдилер. Экинни заманда гелин де гелип, бир гьайт-гьуйт, шо гече той, къачан да экинчи гюн де той. Тюшден сонг къатынлар савбол этип, йигирма уьч манат акъча да, хыйлы сукара-савут да тюшген эди. Гече эркеклер де савбол этип, он бир тюмен бир манат акъча тюшген эди. Гече орта да болуп, халкъны бирлери къайтып, бозаны кёп ичип кепли болгъанлары къызланы да юхлама къоймай, сюйдюм урабыз, той этебиз деп къавгъалап юрюй эдилер. Шо арада бир табун йырлап, тапанчалар атылып, уллу къавгъа булан гелин бар уьйге багъып бара эди. Олар Жумакъайны ювукълары – Жумакъайны алып, гиев салма барагъаны белгили эди. Жумакъай да бек эсирген эди.

Булар гелинни янына гирип, гиев бошгъапны пайлап алгъан сонг, Жумакъайны къоюп, оьзлер къыргъа чыкъгъан эдилер.

Адамны оьмюрюнде бир керен болагъан къыз булан уланны татывлу-магьаббатлы болуп, бир-бирини гьалын танымагъа тийишли гечени Жумакъай да, Жанбийке де не ёлда йиберди экен?

Жумакъайны янындан ювукълары да чыгъып, экиси де янгыз къалгъан заманда, Жумакъай Жанбийкени чубулдурукъдан тартып чыгъарып, бек тёбеледи. Жанбийкени чачы-башы да ачылгъан эди. Бугъар себеп де Жумакъайны ювукълары: «Къатынны башлапгъы гече яхшы тёбелеп къоркъутмаса, сонг къоркъмай», – деп насигьат берген эдилер. Озокъда, аввалы шо къавгъа-татывсузлукъ булан болгъан магьаббатны арты нечик болагъанын кёп ойлашма тарыкъ да тюгюл.

Той да битип, эки-уьч гюнден сонг Темирхан Бекболатланы чакъырып, тойдан къалгъан кёп боза да бар эди, ашатып-ичирип яхшы сыйлап йиберген эди. Ондан сонг кёп гечикмей, Бекболат да бир гече гиевюн чакъыргъан эди. Жумакъай ювукъларын да алып, башына бир къырыйы къыржылгъан акъ бёрк, уьстюнде юн чепген, тышлап гийген тери тон, аягъында чепген ишымлар, йибек йимик акъ оьлен де тыгъылгъан гён чарыкълар да гийип, хынжалын да байлап, узун къара тапанчасын къолуна да алып, бек ярашынып Бекболатлагъа баргъан эди. Бекболатны уланы Ханмирза да буланы алдына чыгъып, уьйге гирип, аш ашап битген сонг, булагъа бир гюмелек булан боза да гелтирип салгъан эди. Булар ичивде, уьй де кёп исси, Жумакъайны уьстю бек тыгъыс, терлеген, оьзю гьаман иче туруп, ёлсуз эсирген эди.

Гече орта болуп, булар къайтайыкъ деп къыргъа чыкъгъан эди. Жумакъай бек къыйналып тура болгъан, башы айланып, бек яман къусуп йиберди. Шо арада дагъы да бир багъыйсыз иш де болгъангъа ошай.

Уьйге баргъанда Жанбийке Жумакъайны уьстюндеги опуракъларын къалдырмай чечип алып, иштанын, ишымларын да жувуп, сёйлене туруп къурумагъа илген эди. Булар булай турсун…

Зубайдат Жанбийке булан сёйлеп турагъанда, Жанбийке Зубайдатгъа:

– Гьарун да, сен де бир-биригизни сюесиз, – деп бетлегени муну охугъанланы эсиндедир.

Гьарун Давут деген гишинн уланы эди. Оьзю арапча, тюркче охугъандан башгъа, орусча да яхшы англагъан эди. Атасы Давут бай болмагъан учун да илмуну хадирин билип, къолундан гелген чакъы къаст этип, уланы Гьарунну охутуп, яхшы тарбия алдыргъан эди.

Гьарун да атасыны къыйынын пуч этмей, сав юрюп, яман ёллагъа гёзюн къаратмай, адам боламан деп чалыша эди.

Гьарун айда отуз манат гесимли гьакъы булан шо шагьарда Абдуллаевланы магазининде пирказчик болуп тура эди. Хожайынлары Гьарунну ялкъмай, эринмей оьзюню тийишли къуллугъун бажарып этеген себепли кёп сюе эди. Олар тюгюл, башгъа юрт агьлюлер де муну кёп сюегени белгили эди. Гьарун оьзюн гишиге сюйдюрюп болмайгъан улан тюгюл эди. Бар халкъдан да Гьарунну артыкъ сюеген, оьзюню жанындап да азиз гёреген бирев бар эди, ол да Зубайдат эди. Зубайдат Гьарунну не кюйде сюе буса, Гьарун да ондан кем тюгюл эди.

Гьарун он тогъуз яшында эди. Гёрмеге бек таза, исбайы, гьакъыллы улан эди. Булар бир-бирин шулай узакъдан гёрген эдилер, бири-бирин сюегенин де экиси де англагъан эдилер. Булар бир-бирин сюегени йылдан артыкъ болса да, гишиге лакъырны чыгъармай, бек яшырып сакълай эдилер. Алай зат нагагь да яшынагъан кюй боламы, биревден-бирев эшитип, ахыры Зубайдатны уланкъардашы Алавутдинге де эшитилген эди.

Алавутдинге кёп авур тийип, бек намусланып, анча сюеген къыз-къардашына бираз сувума къарагъан эди.

Гьарун Зубайдатны сюегенин атасы-анасы да англагъан эди. Янгыз уланы болмакъ себепли, оьзю сюеген къыз булан тез уьйлендирме сююп, Зубайдатны атасы Юсупгъа гелечи де йибергеи эди.

Юсуп да, Зубайдат да чы къабуллукъ этежек эди, буса да Алавутдин оьзюню яш гьакъылы булан «къара чы, Гьарун да, Зубайдат да бири-бирин сюеген болгъанлар, аны учун бергенлер деп айтдыраманмы», – деп эсине гелип, атасына-анасына:

– Сиз Зубайдатны шогъар берсегиз, мен оьлежекмен, – деп къоркъутгъан эди.

Олар да, Алавутдин къабуллукъ этмеген сонг, ону хатирин бузуп болмай, гелген гелечини:

– Уланкъардашы къабул этмей, биз не этейик, янгыз уланыбызны хатирине тийип болмажакъбыз, айып этмесин, – деп къайтаргъан эди.

Бу иш Гьарунгъа нечик авур тийген буса, Зубайдатгъа да ондан кем тюгюл эди. Экисини де юрегине ой тюшюп, гече-гюн къайгъы булан не этежегин билмей бек бузулгъан эдилер.

Гьарунну ювукълары:

– Зубайдатны барып къачырып алайыкъ. Ол сени сюегени белгили. Мунда гелген сонг, оьзюм сююп гелгенмен деп айтар, – деселер, Гьарун:

– Ёкъ, мен олай арты татывсуз болагъан, ата-анасыны, уланкъардашыны намусуна тиеген ёлда иш этип болман, аривлюк булан болгъан буса яхшы эди. Аллагьны языву болмагъан буса ярай, – деп жавап бере эди.

Зубайдатгъа да къатынлар-къызлар:

– Сен Гьарунну сюесен, ол да сени сюегени белгили. Мунча азып-ирип турмай, къачып барып къалсанг, сонг адамларынг да ярашмай къалмас эди, – деп айтса да, Зубайдат:

– Сюймеклик деген зат адам оьз ихтияры булан этип болагъан зат тюгюл, табии бир гьалдыр. Мен нечакъы сююп оьлежек бусам да атам-анамны, уланкъардашымны юрегин ярып, ол биябурлукъну этип болман. Бугюн болгъунча да мен оланы буйругъундан чыкъмагъанман, юз йыл оьмюрюм буса да дагъы да чыкъман. Оланы мени уьстюмде кёп къыйыны бар. Мен не этген учун да оланы гьакъын къайтарып болмажагъымны билемен. Оланы бар яхшылыгьын да унутуп, энни шо эдепсизликни этме ярайгъан затмы. Озокъда, мен Аллагь язгъанны гёрермен, сабурлукъ этермен, – деп жавап бере эди.

Булайлыкъ булан бир хыйлы заман гетди. Буланы сюймеклиги гюнден-гюн артса тюгюл, гьеч кемимей эди.

Гьарун бир гюн ойлап: «Башгъа бир узакъ ерге гетсем сама юрегим парахат болмасмы экен. Мунда турсам, гьар гюн бир тюрлю хабар эшитип, кёп къыйынлыкъ бола. Бир дюньяны гёрюп гелмек де аз тюгюл, гёнгюм ачылма да ярай эди», – деп эсине гелип, атасы Давутгъа:

– Мен Къазангъа барма сюе эдим. Онда бираз зат бажарып болагъан адамгъа яхшы акъча бере деп эшитгенмен. Мунда нечакъы турса да артыкъ зат къошмажакълар. Магъа изну берсенг, сюе эдим, – деди.

Давут: «Балам, нечик этейим? Аз буса да шундагъына къанаатлыкъ этип турсанг чы сюе эдим. Сен къайда барсанг да зая болмажагъынгны да билемен. Янгыз уланыбызсан. Биз аман турагъанда башлы-гёзлю этме сюе эдик. Онда пайдалы болур деп эсинге геле буса чы, сени гери урмасбыз. Къайда турсанг да сав юрюп, халкъны гьуснутаважжугъун^✻ къазанма къара. Оьзюбюзню агьлюбюзню пакъырлыкъдан, тиленчиликден сакъламакъ учун касбу этмеклик бизге фарз ва гьам да бек саваблы ишдир. «Ахырат ишлерине тангала оьлежекде йимик, дюнья ишлерине бир де оьлмежек де йимик къаст этме герек» деп эшитгенсендир. Фарзны^✻ къоюп, нафиллалар^✻ булан машгъул болуп юрюме. Юрегингни оьктемлик, гишиге ачув тутмакъ, гюнчюлюк, яман хыял тутмакъдан таза этип, бар чархынгны да шариат буюрагъан ёлларда юрютмеге къаст эт. Аллагьу таала бизин суратыбызгъа къарамас, этген амалыбызгъа, юрегибизге къаражакъ. Ахырат ишлерде оьзюнгден оьрлеге къарап, дюнья ишлерде оьзюнгден тёбенлеге къара. Олай дегенни маънасы: сен нечакъы ибадат эте бусанг да, оьзюнгню башгъалардан артыкъ гёрюп, оьктемлик этме. Ибадаты сенден артыкълагъа къарап, сен де ибадатынгны артдырмагъа къаст эт. Дюнья ишлеринде оьзюнгден тёбенлеге къарап шукру эг. Аллагьу таала къуранда: «Сиз шукру этсегиз, артдырарман», – деп айтгъан. Шукру этмек деген тили булан Аллагьгъа шукру деп ятып турмакъгъа айтмай. Аллагьу таала оьзюне берген ниъматланы орнуна сарп этмекдир. Аллагь рызкъымны етишдир деп бош ятып турма ярай буса, Аллагьу таала касбуну фарз этмес эди, бизин шариатыбыз да касбуну ёлларын баян этип англатмас эди. Бу сёзюмден касбу этмесе гишини рызкъысы етишмей деген сёзню англама ярамас. Касбу этмесе де Аллагьу таала рызкъыны етишдирер. Аллагь ушатмагъан ёл булан етишген рызкъы буса къыямат гюнде бизге суал-гьисап, азап болажакъ. Рызкъы етишмекни ёллары бек кёпдюр. Биревлени рызкъысы асабалыкъдан^✻, биревленики уру-яманлыкъ булан, биревленики буса тиленчилик булан етишедир. Рызкъы етишмекни яхшы ёлу – гьар ким оьзюню гьалал касбусу булан къазанмакъдыр. Пайхаммарлар, оьтген замандагъы яхшы адамлар бары да оьзлени гьалал касбулары булан рызкъыланып оьмюрюн йибергенлер. Биз де олагъа иерип, оьзюбюзню гьалал касбубуз булан Аллагьдан умут этейик. Аллагь буюргъан рызкъыбыз бар буса, тишибизни сындырып да гирер деп, бош ятып турма ярамас.

Эннн сени юрегинге онда барма тюшген. Иншааллагь, пайдалы болма ярай, барырсан. Къарап оьзюнге тийишли къуллукъгъа гирип, гьар не адам болмагъа къаст эт. Гьалиги заманда йыракъ ер ёкъ, машин булан бурунгъу бир айлыкъ ёллагъа бир гюнден барып болагъан болгъан. Оьзюнг барып парахат болгъанда, бизге оьзюнгню ишингден кагъыз язып, гьалынгны англатырсан. Бизин юрегибиз сенде болажакъ. Аллагьгъа аманат бол. Бу да сагъа етмиш манат акъча. Шуну булан бир къуллукъ табарсан, иншаллагь. Заман-заманда бизге кагъыз язмай къоймассан», – деди.

Гьарун да гьазирлик гёрюп, къардашына-ювугъуна савбол да этип, чумаданын-затын да алып, атасыны-анасыны къолун да оьбюп, савболлашып, вокзалгъа барып, экинчи кассадан билет де алып, машинге минип, къайдасан Къазан деп гетди.

Муну янына къазанлы бир бусурман да олтурду.

Булар бир-бири булан сорашып танышдылар. Бу Айнутдин деген къазанлы яхшы гёзю ачылгъан, сёйлеп болагъан, кёп ерлени гёрген, къыдыргъан гиши болгъан. Кавказияда да бир хыйлы ерлени къыдырып гёрген экен. Сёйлей туруп буланы сёзлери шайыхлагъа, муридлеге чыгъып, Айнутдин:

– Мен Кавказияда, мычыгъыш халкъланы арасында бираз заман юрюдюм. Уллу ажайып ишлер гёрдюм. Бир адам: «Шулай бир халкъ бар, Аллагьгъа къуллукъ этебиз деп, бир тюрлю ишлер эте», – деп айтгъан буса, гьеч инанмажакъ эдим. Оьз гёзюм булаи гёрген заманда да инанып битмей эдим. Тюшюм буса ярай деп эсиме геле эди. Мен Ш. деген бир юртгъа бардым. Мени тюшген къонагъым магъа:

– Бу гече бир зикру мажлис болажакъ, гелип гёрме сюемисен? Кёп адам буса ярай, сизде алай зикрулар болмас деп эсиме геле, – деди.

Мен:

– Бизде неге болмасын. Бизде де яхшы алимлер, ишанлар^✻ бар. Озокъда, зикру да, истигьфар да, башгъа ибадатлар да муслиманлыкъ болгъан ерде къайда да болмагъа герек. Барайыкъ, – дедим.

Къонагъым:

– Бизде йимик чи бир ерде де болмас деп эсиме геле. Бир барып гёрсенг, билерсен. Бу гече юртдагъы Къ. деген шайых да гележек.

Кёп уллу иш буса ярай деп, экибиз де гийинип гетдик. Кёп узакъ да тюгюл экен, бир абзаргъа гирдик. Къарасакъ, ер-ерге илинген фонарлар. Уьйню алдына къувукъ яйылгъан, къырда къазанлар асылгъан, абзарда бир хыйлы къатынлар, эркеклер ер-ерде жыйылып, лакъыр этип кюлеп-ойнап туралар. Къонагъымны зикру мажлис дегени той буса ярай деп эсиме гелди. Абзаргъа гиргенде бир тайкъы сари сакъаллы узун яш гиши гелип, бизге хошгелди берип, бир уьйге элтди. Уьйню ичинде айланып олтургъан къарт, яш адамлар, тёрде бир акъ сакъаллы, чалмалы узун бир адам олтургъан.

Уьйге гирип салам бердик. Шо адамлар бары да туруп, саламыбызны алып, хошгелди бердилер, тек тёрдеги акъ сакъаллы гиши олтургъан еринде къалды. Къонагъым аста къулагъыма:

– Шу гишини къолун алып оьпме герек, – деп оьзю барып энкейип, къолун оьпдю.

Сонг мен де барып, къолун алып оьпдюм. Башгъаланы да къолун алып олтурдукъ. Тёрдеги гиши бизин тилни де билмей экен тилмач булан магъа Къазандан, ондагъы шайыхлардан хабарлар сорап:

– Нечикдир ондагъы муслиманлар? Шайыхлагъа табиъ болуп, вирд алып юрюймюлер? Бурун чу онда кёп яхшы шайыхлар болгъан. Гьали де бармы? – деп сорады.

Мен:

– Бурун чу бизде олай шайыхбыз деп, узун аба гийип, яшыл чалма чалып, оьзюню дюнья маишаты учун суфулукъ такъвалыкъ^✻ юрютеген болуп гёрюнюп, халкъны закат-садагъасын алып, биз дюньяны ташлагъанбыз деп, касбу этмей, оьзлеге закат-садагъа берип, мурид болгъанланы: булар герти муслиманлар деп, оьзлеге иермегенлеге: булар муъмин тюгюл, фасыкъ деп айтып, халкъны алдатып юрюйгенлерибиз кёп бола эди. Гьали халкъны гёзю ачылмагъа къарап, ялгъан булан гертини айырып болагъанларыбыз кёп болгъан. Анычун олай ялгъан суфулукъну оьзю шариатны юрютюп де бажармай, тарикъатдан^✻ хабар берме сюеген жагьил шайыхланы сыйы тайма къарагъан, – дедим.

Баягъы тёрдеги чалмалы гиши шайых болгъан экен, мен олай сёйлегенни кёп ушатмагъаны сыпатындан белгили эди. Дагъы да магъа:

– Къазанны халкъы да азма-бузулма къарагъан экен, бурун олай болмагъан. Кёп яхшы адамлар болгъан онда. Олагъа бир балагь тюшмесе яхшы эди. Орус булан къатнашып турагъан халкъ дёнюп гетмесе яхшы эди, – деди.

Мен:

– Ёкъ гьазрет, гьали бизде кёп яхшы мадрасалар, мактаплар салып, халкъ бек илмугъа ябушгъан, илмуну сыйын-гьюрметин билгенлер. Къарасанг, нечакъы гиччи юрт болуп да бир уланъяшлагъа, бир де къызъяшлар учун эки мактабы болмагъан юрт ёкъдур, – дедим.

Шайых сесгенип:

– Къызъяшланы да охутамы? Аставфирулла. Ай… таза дёнме къарагъан экенлер. Къызъяшланы охутма яраймы? Оланы охутуп не эте? Олардан молла-къади болажакъмы? – деп башын силледи.

Башгъа адамлар да магъа яман гёз булан къарайгъанын биле эдим. Мен дагъы да:

– Олай деген недир? Къызлар – къысгъа аякълылар тюгюлмю? Олар намазын-динин, акъаидни^✻ уьйренип, илму булан тарбияланса яхшы тюгюлмю? Гьалиги заманда илмусу ёкъ гиши гьайванны гьисабында болажагъы белгили тюгюлмю? – дедим.

Шайых:

– Къысгъа аякълылагъа чы нечик де тарыкълы тюгюл, эркеклеге де охумакълыкъ кёп пайдалы тюгюл. Охуйбуз деп авара болгъунча, бир шайыхгъа мурид болуп, Аллагьгъа къуллукъ этип турмагъа герек. Уьч гюнлюк ялгъан дюньяда башгъа затгъа къарама ярамас. Гьар не ибадат этме герек, – деди.

Къонагъым да магъа ишара этип:

– Къой, энни сёйлеме, – деп англатгъан эди.

Оьзюм де нечакъы сёйлесм де маънасыз экенин билип, токътадым. Шо арада аш да гелди. Ашадыкъ. Дуа этип битген сонг, шайых:

– Адам кёпмю, къырда этейикми? – деп сорады. Баягъы сари сакъаллы гиши:

– Къырда яхшы. Адам кёп, къырны гьазир этгенбиз, – деди. Шайых да, уьйдеги адамлар да къыргъа чыгъып, къувукъ яйылгъан ерге бардылар. Шайых афенди орталыкъгъа чыгъып, эки-уьч гиши халкъны тизип, эркеклер де, къатынлар да аралашып тизилдилер. Шайых мен англамайгъан тил булан къычырып бир затлар айтып йиберди. Тизилген халкъ да арив тавуш булан къычырып зикру этип, аста-аста хозгъала турдулар. Шайых да токътамай къычырып шо затланы айта эди. Бираздан баягъы халкъ айланып бийип, харс уруп; уллу тавушлар этип, къатын да, эркек де аралашып бир гьай-гьуй болуп гетди. Нагагь арекден бир башгъа миллетдеги бир адам къарап тургъан буса, бу гиши сигьручу экен, гёзбавчулукъ булан мунча халкъны гьакъылдан тайдырып, дувана-шайтанлы этди – деп эсине гележек эди. Бирлери эсден тайып йыгъыла, бирлери не айтагъаны белгисиз бир затлар айтып, кёп заман шулай турдулар. Ахыры булар токътады. Биз де къонакъгъа къайтдыкъ. Къонагъым буланы табунундан тюгюл экен, уьйге баргъанда магъа:

– Нечик гёрдюнг бизин шайыхны? Бизин тарикъат агьлюлени зикрусун ушатдынгмы? – деди.

Мен:

– Кёп эрши иш. Языкъ шо пакъырлар. Шу ишни Аллагьгъа къуллукъ этебиз деп этеми экен? Ёкъ буса уьйренгенликми? Шариатда да, адатда да ярамайгъан къатынлар да, эркеклер де бир ерде аралашып гьайванлар йимик акъырып турмакъ негер ошайгъан ишдир? Сизин алимлеригиз сама ёкъму, булагъа айтмаймы? – дедим.

Къонагъым:

– Алимлерибиз чи ёкъ да тюгюл. Буланы иши гиши айтып болагъан ёрукъда тюгюл. Бизин якъда булар кёп яйылгъан. Бир табун буса чы ёлгъа да гетер эди, нече табун да бар. Олар бир-бирине душман. Бир табундагъы адам башгъа устазны муридлерин гёрсе, муслиманлыкъны белгиси болгъан саламны да бермейлер. Оьзлени тарыкъаты бир деп айталар. Устазлары башгъа болмакъ себепли аралыкъларында душманлыкъ юрютелер. Гьакимлерден къоркъмаса, бири-бирин оьлтюрюп де йибережеклер. Оьзлени кёбюсю уру, башгъа яманлыкълар да этелер. Нечик юрюсе де, жагьаннам агьлю болмажагъын билелер. Буланы иътикъадында бир адам бир шайыхгъа мурид болгъан сонг, женнетни ачгъычын алып, кисесине сала. Ондан сонг не ёлда юрюсе де, озокъда, не къайгъысы къалажакъ. Дагъы да Макка якъдан гелген араплар да оьзлени пайдасы учун бу пакъыр, бу жагьиллеге тюрлю-тюрлю уйдурма сёзлер айтып, булар юрютеген бузукъ ишлерин арив гёрсетмеге себепчи болалар. Озокъда, къурайышлардан, алавилерден араплар да гелип, буланы ишлерине разилик этип, арив гёз булан къарагъан сонг, бу жагьил халкъны иътикъадлары бегип, бузукълугъунда даимлик этелер, амалсызлыкъ, ярлылыкъ, мисгинликде оьмюр йиберелер. Шайых айтгъан сёзлени эшитдинг. Озокъда, гьар гюн оьзюню иътикъады бегиген гишиден шулай насигьатланы къарармы? – деди.

Мен бу айтгъан сёзлеге тамашалыкъ этип:

– Олай дагъы, жагьиллик себепли муслиманлыкъгъа не къыйын гелмеген. Бир заман чы муслиманланы да гёзю ачылып, терсни-онгну англама ярай эди. Буса да муслиманлар англагъынча, башгъалар этежек ишин этип де битежеклер. Агь жагьиллик! Агь гьафыллыкъ! – деп, шо гече танг къатгъынча юхламай чыкъдым. Гьали буссагьатда да шолагъа юрегим авруп, кёп языгъым чыгъа, – деп баягъы къазанлы Айнутдин Гьарунгъа:

– Сизин якъда да шолай ишлер боламы? – деп сорады.

Гьарун:

– Бизде чи олай затлар ёкъгъа гьисап. Бизин халкъыбыз янгы гёз ачмагъа къарап, охувгъа, охутувгъа ябушмагъа сююп туралар. Кёп гечикмей бизин халкъыбыз илмугъа, маданиятгъа ярашывлу экенни гёрсетир деп умут этемен, – деди.

Айнутдин:

– Шолай болгъан эди. Гьали сени шу сёзюнгден де бек сююндюм. Энниден сонг сама гёз ачса да яман тюгюл эди. Гьалиги заманда гёзю ачылмай дюньядан хабарсыз къалгъан халкъдан языкъ халкъ ёкъдур, – деди.

Заман-заманда шулай лакъырлар эте туруп, Къазангъа етишдилер. Гьарун Айнутдин булан «Бугъар» мусафирханасына тюшдюлер. Шо гече анда къалып, эртен чай ичип битген сонг, Айнутдин Гьарунгъа:

– Сени Къазанда башгъа танышынг ёкъдур. Мен сени бир къуллукъгъа тапшурайым, – деп экиси де файтонгъа минип, Керимовланы матбаа – басмаханасына бардылар.

Айнутдинни Керимовлар булан эртеден аралыгъы болгъан экен. Гьарун булан да бир нече гюн ёлдаш болуп, къылыгъын-табиатын танымакълыкъ себепли, алагъа да муну танытып: бугъар бир яхшы пайдалы къуллукъ беригиз, Инша Аллагь, бу сизин рази этежегин билемен», – деди. Олар да: арив болур деп, Гьарунгъа айда алтмыш манат бережек болуп, къуллукъгъа алдылар. Айнутдин Гьарунгъа арив насигьатлар да берип, вёре эринме, ялкъма, сав юрю деп, къолун да алып, оьзюню ишине чыгъып гетди.

Гьарун буларда кёп заман къуллукъ этип, гьалал болуп, буланы разилигин алып, береген айлыгъы да артып, ондан башгъа да, шо заманда Къазанда чыгъагъан «Къазан мухбири» деген газетге де макълалар язып, ондан да акъча къазана эди. Гьарун буларда тургъан чакъы сав юрюп, Къазанны англавлу адамларыны арасында кавказлы Гьарун деп бек макъталып, аты эсгериле эди.

Гьарунну булай макъталмакълыгъы себеп къара къашлары, къара гёзлери, исбайылыгъы яда байлыгъы тюгюл эди, илмусу тарбия гёрмеклиги, англавлулугъу, савлугъу эди. Гьарундан гёрмекли нече байланы уланлары да бар эди, бар ери де билинмей эди. Озокъда, илму – тарбия гишини нечакъы ерге барса да оьрге гётережеги белгили.

Гьарун Къазанда турсун, биз гелейик энни бу якъгъа. Муну охугъан ювукълар Бекболатны къызы Жанбийке булан Темирханны уланы Жумакъайны унутмагъандыр. Жумакъай толу гьакъыллы болмагъан учун яхшы булан яманны, сав булан сакъатны айырып бажармасдай бузукъ тюгюл эди. Башлап Жанбийке булан ёлукъгъан гечеде эсирик болгъан учун да Жанбийкени бузукълугъун, таза тюгюллюгюн англагъан эди. Къызларда эки тюрлю тазалыкъ бардыр: бири – загьири, къарагъанда гёрюнюр; бири – батини, ойлагъанда билинир. Бирине «Назафат» деп айтыла, жувунмакълыкъ булан болур; бирине «иффат» деп айтыла, къыз оьзюн ят уланлардан сакъламакъ булан болур. Къызланы бирлери иффат деген тазалыкъны сакъламагъа, чанг къондурмасгъа къаст этип, оьзюне оьмюрлюк ёлдаш болажакъ гиев эфендиге оьзюн сютден акъ, сувдан таза этип тапшуруп, ону магьаббатын къазана. Оьзю башгъа гишини гёрмегени себепли эфендисине герти юрек булан магьаббат эте. Шол магьаббат, шол сюймеклик оьзлер оьлгюнче таймай, оьмюрлери рагьатлыкъда гете.

Бир табун къызлар оьзлени жагьиллиги, тарбиясызлыгъы себепли иффат не экенни англамай, иффатларына кемчилик гелтире яда тамам битдирелер. Оьзлени гиевге тапшурагъанда да тюрлю-тюрлю гьиллалар этип, ону алдатма къарайлар. Англавлу гиевлер оланы гьиллаларын англап, герти юрек булан сюймейлер, яда шо гече терезеден-эшикден ташлап биябур этелер. Шулай къызлар аз заман оьзлени намусун сакълап болмай, оьмюрлюк рагьатларын ёкъ этелер. Яш заманларында этген бузукълукъларыны жазасын оьмюрю бар чакъы гёре туруп, оьзю-оьзюне наълат берип, къабургъа гирип гетелер.

Шо биз гьали гьалын сёйлейген Жанбийке де яш заманында не ёлда юрюгени муну башдан охугъанлагъа белгилидир. Жумакъай Жанбийкеге ёлукъгъан гечеден берли де муну ишин-гьалын билип, юреги бек сувугъан эди. Нечик де ярлылыгъы себепли Бекболатдан бир кемёк болур бугъай деп умут этип, уьч-дёрт ай гьалын билдирмей турду. Бекболат да огъар кёмек этежек гиши тюгюлю белгили эди. Ону билип Жумакъай да Жанбийке башын алып гетмесмикен деп, тёбелеп къыйнай башлагъан эди. Аны булан да къанмай, гелинлиги де таймагъан Жанбийкени къыргъа ишге де элтип, яллайгъан гюнню тюбюнде ишлете эди.

Июль айны ахыр гюнлери эди. Юрт агьлю бары да къырда биченде, оракъда эди. Тавланы уьстюнде бек къоркъунчлу булутлар гёрюне. Булутну бир ери тютюн йимик, къап-къара, бир ери де къат-къат болуп жыйылгъан къар йимик акъ болуп, адамланы юрегине къоркъув тюшюре. Елни гючлюлюгюнден тереклени бутакълары иелип ерге тие. Ёл боюнда адам гёрюнмейген кюйде чанг гётериле. Кёк кёкюреп, яшмын яшнап, халкъ бары да Аллагьгъа сыйына. Оракъчылардан бирлери къайтмагъа алгъасап, арбаларын еге, бирлери кюлте жыя, бирлери ёлда уьйлерине къайтып бара. Ёл ягъада яртысы орулгъан бир тарлавну ичинде бир арбагъа эки арыкъ сари оьгюзлер байлангъан. Арбаны янында уьстюнде эсги боямыш гёлек, башында эсги ала явлукъ, йыртыкъ ерлеринден чачлары чыкъгъан, бети саргъайгъан, гёзлери чонгур болгъан, яякълары ябышгъан, бир къолун яягъына таягъан, дюньядан умуту уьзюлген Жанбийке олтуруп тура эди. Тарлавну ари янындан акъ кетен гёлекли, тобугъу йыртылгъан гёк иштанлы Жумакъай бек алгъасап геле эди. Жанбийкени янына гелип:

– Не олтургъансан бир затгъа да къарамай? Юртдагъы уланлар эсинге тюшдюмю? – деп Жанбийкени яягъына уруп йиберди.

Жанбийке де яман сёзлер булан жавап берген эди. Жумакъайны ачуву артып, арбадан оьгюз гьайдайгъан къамучусун алып, Жанбийкени бир гьайванны йимик тёбелеп йиберди. Жанбийке бек къатты аваз булан къычырып йыласа да, гьеч бир гишиден кёмек болмады, гьар ким оьз ишине машгъул эди. Жумакъай арбасын да егип, Жанбийкени де миндирип, ёлгъа чыкъдылар. Аллагьны къудраты булан бир къатты бурчакълы янгур явуп йиберди. Жумакъай да сари чепгенине бюркелип олтургъан эди. Жанбийкени уьстюнде гёлекден башгъа зат ёкъ, аркъасын янгургъа къаршы тутуп де геле эди. Янгур да челеклеп къуягъан йимик гючлю эди. Бурчакълар гюллелер йимик болуп Жанбийкени башына тие эди. Жумакъай буса Жанбийкеге ёл бою урушуп, айтмагъан эрши сёзюн къалдырмай сёгюшюв булан нечик де къыйналып, Жанбийке уьйге етип гирген эди.

Бу заманда Жанбийкени гелин болуп тюшювюне тогъуз ай битген татывлу гюнлери тюш йимик болуп оьтген, Жумакъай булангъы магьаббаты да сувуп битген эди. Жумакъай Жанбийкени айырмакъ ниятында, шо себепли къыйын гёрсетмек, Жанбийке де къачан къутулар экенмен деп турмакъда, къутулсам товба этер эдим, яхшы болур эдим деп назрулар этип, Аллагьдан тилемекде эди.

Жанбийкени анасы Паху да буланы ишин биле эди. Бир-эки керен магьрум Акъболат молланы къатыны Пахайдан сюйдюреген дуалар алып, тюш вакътиде къызы Жанбийкени бойнуна тагъып йигирма гюн де къарап, Жумакъай гьеч сюймегенин билип, дагъы да Пахайгъа барып ёлукъду. Пахай да:

– Заманы оьтген болгъан. Мен къарагъан эдим, Аллагьны къадарыдыр, этме амал ёкъ, – деп къойгъан эди.

Озокъда, Аллагьны къадары, амал этип болмады. Заманы озгъаны белгили болуп, кёп узакъ да гетмей Жумакъай Жанбийкени айырып, салып да йиберген эди. Жанбийке атасыны уьюне къайтып тура эди. Йыл битгинче яхшы турду. Бир йылдан сонг тамакъ токъ – къайгъы ёкъ, гёрген къыйынлыкълар, этген назрулар унутулду. Уьйренген адат къаламы! Жанбийке алдын йимик янына уланлар гелтире башлады. Къыз заманында бираз сакълана эди. Къатын болгъан сонг «сувну уьстюнде гемени гьызы билинмес» деп юрюй туруп, къурсакълы болду. Оьзю булан юрюген улангъа барма сюйсе де, ол алмады. Къурсагъындагъы яшны да бир гьиллалар этип тайдырды, оьзю де оьлме аз къалып къутулду.

Шулайлыкъ булан да хыйлы заман гетди, нечакъы тургъан учун да Жанбийкени алагъан гиши ёкъ эди. Муну гьалы юртгъа белгили болгъан эди. Ахыры бир мужукъ юртда къаравуллукъ этеген Темирчи деген бир ичкичи къартдан Жанбийкеге гелечи гелди. Жанбийке де башгъа ерлерден умутун уьзюп, Темирчиге къатын болмакълыкъны къабул этди.

Бу заманда Жанбийкени атасы дюньядан тайды, анасы Паху тул къалды, Темирчини де уьйлерине от тюшюп яллады. Жанбийке де Темирчи булан мужукъ юртгъа яшамагъа барды. Кёп гюнлер гетип, айлар толду, он эки ай толгъан сайын бир йыл болду. Шо заманларда юртда кёп алмашынывлар болду. Темирхан булан Бекболатны мисгин деп сёйлей эдилер. Жанбийкени анасы Паху да боза этип сатып юрюй эди. Жагьил къатынланы: «Паху ахшамдан сонг ит болуп юрюй», – деген сёзлерин эшитип, яшлар Пахуну уьюню янына бармагъа къоркъагъан болгъан эдилер.

Жанбийке де эри Темирчи булан мужукъ юртда туруп, аста-аста оланы адатына да уьйренген эди. Орус байрамларда мужукълар булан ичип, эсирип, йырлап юрюйген болгъан эдилер. Темнрчи де Жанбийкени оьзю танып, биябурлугъун билип алмакъ себепли гьар гюн урушуп, сёгюшюп, тёбелеп къыйнай эди.

Бир гюн Жанбийке кёп ичип, ёлсуз эсирген эди. Оьзюню башындан гетгеи къыйынлыкъланы барын да ойлап, яшаса гёрежек къыйынлыкълары да эсине гелип, дюньяда яшамакъдан умутун уьзюп, юрт ягъагъа чыгъып, тереклени тюбюнде олтуруп, кёп заман йылап, артда шулай деп йырлады:

Ай мени языкъ анам, нетедикен тувдуруп, Гёзюмден акъгъан яшгъа ал энглерим жувдуруп. Оьсмегир боюм оьсюп бир рагьатлыкъ гёрмедим, Эдепсиз яшавумну бир татывун билмедим. Яшлыкъ гьайгевлюк булан зат гёрюнмей гёзюме, Гишиге айып этмеймен, оьзюм этдим оьзюме. Хоншудагъы къызланы гёре эдим гьар-бир ишин, Таза алтынлар йимик бир къайгъысыз юрюшюн. Гьеч биринден сама да уьлгю алма къарамадым, Биябурлукъдан башгъа бир затгъа ярамадым. Оьз-оьзюмден илыгъып гьеч гирмедим жыйынгъа, Тарбиясызлыкъ салды мени шунча къыйынгъа. Къачан-бир гюн турарман биябурлукъда шулай, Шу кюйде яшагъынча оьлюп къалгъаным къолай. Англавсузлугъум етди артда да оьз башыма, Кёп ой-къайгъы къояман анама, къардашыма. Къайгъыларым эсгерсем, йилик-йилигим сызлар, Мен языкъ Жанбийкеден тергев алыгъыз, къызлар. Жагьиллик магъа не этди, къарап ибрат алыгъыз, Яш жаныма къайгъырып, бираз гёзьяш салыгъыз. Нафсыгъыз сюйгенни этип яманлыкъгъа бармагъыз, Илмудан-маърифатдан, вёре, магьрюм къалмагъыз. Илму булан ачгъанлар тюзелген халкълар гёзюн, Танглагъыз мен языкъны оьлюмде айтгъан сёзюн. Кир къондурмай сакълагъыз чархыгъызны тап-таза, Мени сизге ахыргъы васиятымдыр гьаза^✻, –

деп, йырлап битген сонг, бир терекге барып, илинип оьлген эди. Уьч гюнден сонг, Жанбийкени сюеги табылып, бир жума оьтген сонг, доктор гелип, барып къарап, оьзю сююп оьлген деп белгили этип, къайда оьлген буса, шо ерде гёммеге буйрукъ болгъан эди. Темирчи мужукълар булан къабур къазгъан эди. Анасы Паху да авул молласын, дагъы да бир нече къартланы да алып баргъан эди. Жаназа къылып битген сонг, къабур къазгъанлар гёмюп парахат этдилер. Паху гёзюнден къара къанын агъызып, къарап турду. Къызыны янына уланлар гелип-гетип юрюмекни арты къайда барып чыкъгъанын оьз гёзю булан гёрдю. Аявлу къызыны сюегин мужукъ юртда къоюп, оьзю къайтып уьюне гетди.

Бу насипсиз Жанбийке де адам баласы болуп, гьакъылда-ойда башгъалардан кем тюгюл эди. Муну булай насипсизлигине себеп не болду? Илму, языв, тарбиямы, ёкъ буса жагьилликми? Бири де тюгюл, Аллагьны къадары, такъдирде^✻ язылгъан зат болмай къалмас деп айтагъанлар болма да ярай. Арив жавап. Бу жавапгъа мен де инанаман, буса да мени эсиме геле: чархны къуваты ашамакъ, ичмек булан болгъанда йимик, жанны къуваты да илму, маърифат булан болур. Биз оьзюбюзню инсан гёре бусакъ, инсан ёлда гетейик, инсанлыкъгъа къуллукъ этейик, гележек замандагъы инсанланы атасы-анасы болажакъ уланлагъа-къызлагъа охумакъ, язмакъны уьйретип, жанларына къуват берейик. Жанларында къуват буса, ою, гьакъылы тюз болуп, яхшы булан яманны айырып, яман ншлерден сакъланырлар, тувра ёлдан адашмаслар.

Энни гелейик Жанбийкени къурдаш къызы Зубайдатгъа. Зубайдатны Гьарунгъа тилетип, уланкъардашы Алавутдин къабуллукъ этмей, бермей къоюп, Гьарун да Къазангъа геттен сонг, Зубайдат бек пашман болуп, уллу къайгъыгъа тюшген эди. Гьарун Къазангъа барып, Керимовларда яхшы къуллукъ этип, сыйы-абуру артып, къазангъан акъчасын да тарыкъсыз харж этмей, заман-заманда поч булан атасы Давутгъа йиберип, ол да аны булан арив парахат яшап турагъанын Зубайдат ондан-мундан эшитип:

– «Не бола эди мени шо Гьарунгъа берген буса: шондан гьакъыллы, оьзю камил улангъа берир деп эсиме гелмей. Кимге берсе де чи мен къабуллукъ этежекмен. Буса да шогъар бергенни чи сюе эдим. Аллагьны языву болмагъан буса ярай», – деп эсине геле эди.

Гьарун да Къазанда тургъан чакъы да Зубайдатны унутуп къайда, гюнден-гюн сюймеклиги арта эди. Булар нечакъы сюйген учун да бир-бири булан эр-къатын болур деп умут этмеге гьал ёкъ эди. Гьарун Къазангъа гетгенли эки йыл да болуп бара эди. Зубайдатны башгъа тилетген гиши ёкъ эди.

Шо юртда Абдурагьим деген бир бай гиши бар эди. Муну Магьмут деп бир янгыз уланы бар эди. Магьмут арапча, тюркче, орусча яхшы охуп битген сонг, оьзлени тюкенинде сатыв этип тура эди.

Абдурагьим уланы Магьмутгъа къыз алма сююп, ондан-мундан сорап, сорагъан адамлар да Юсупну къызы Зубайдатны бек макътап, шону тийишли гёребиз, оьзю яхшы охугъан, оьзю де гьакъыллы, англавлу къыз деп айтгъан эдилер. Абдурагьим де хоншулугъу себепли Юсупну да, къызы Зубайдатны да яхшы таный эди. Оьзю де тийишли гёрюп, уланы Магьмут да ушатып, Юсупгъа гелеч йиберген эди. Юсуп къатыны Зулайха, уланы Алавутдин булан да ойлашып, олар да къабуллукъ этип, бережек-алажагъын да сёйлеп, алгьам-къалым да берген здилер. Шо арада Гьарун да агьлюсюн гёрмеге деп Къазандан къайтып тура эди. Гьарунну адамлыгъына адамлыкъ къошулуп, юрт агьлю де Гьарунгъа яхшы гёз булан къарап, гьар ерде Гьарунну аты эсгерилеген болгъан эди.

Гьарун нечакъы гишиге сырын билдирмеймен деп юрюсе де, юрегинде бир къайгъысы бары сыпатындан, юрюшюнден белгили эди. Ол да, оьзю де къарап туруп, гёзюню алдында онча кёп сюеген Зубайдатны башгъа гишпге баражагъы эди.

Гьарун Зубайдатны сююп тилетгенин Магьмут да биле эди. Гьарун булангъы ювукълугъуна-къурдашлыгъына гёре Магьмут Зубайдатны гьакъындан лакъырлар этеген кюю бола эди. Бир керен сёйлеп турагъанда Гьарун Магьмутгъа:

– Зубайдат башгъа гишиге бармай, сагъа къаршы болмакълыгъына сююндюм. Олай яхшы къызлар бир къолайсыз ерге тюшюп къалагъан кюйлер бола, – деп де айтгъан эди.

Кёп гечикмей булар той этмеге сююп, рабиулаввалны он бешинчи гюню хамисгюн той этежек болуп, гьазирлик гёрюп, шол хамисгюн арба да йиберген эди. Юсупланы уьюнде къудалар да башгъа жыйылгъан адамлар да олтуруп, ашлар салынып, ашап битип, къыздан фурман да алып, арбагъа миндирме турагъан заманда, абзарда Юсуп болуп, башгъа адамлар болуп, ер-ерге жыйылып, аста-аста лакъыр эте эдилер. Буланы лакъыр этегенине бир себеп болгъан эди.

Гелейик энни Зубайдатны яш заманына. Зубайдат тувуп, анасы Зулайха да бек авруп тура эди. Абдурагьимни къатыны Солтанатны Зулайха булан къардашлыгъы болмакъ себепли, заман-заманда гелип, Зубайдатгъа эмчек ичирип, етти-сегиз гюн сакълагъан эди. Буса да шу гюн болгъунча я Солтанатны яда Зулайханы эсине гелмей къалгъан эди. Шо вакътиде Зулайханы эсине гелип, эри Юсупгъа да англатгъан эди. Юсуп да моллагъа англатып, Абдурагьимлеге йиберген эди. Солтанат да:

– Герти айта. Мен Зубайдатны етти-сегиз гюн ичирип сакълагъанман. Гьали болгъунча эсиме гелмей къалгъан, – деп жавап берген эди. Молла да: «Олай буса ярамай. Бу никагь бузула», – деге олагъа да, булагъа да англатгъан эди. Магьмут да эшитип:

– Гьали сама билингени яхшы болду. Нагагь иш болуп битген сонг билинген буса, кёп яман эрши болажакъ эди, – деп барып атасы Абдурагьимге:

– Сен изну берсенг, мен бир иш этме сюе эдим. Мен шу Зубайдатны мени ювугъум Гьарунгъа берме сюе эдим. Шу жыйынны да бузмай, жыйылгъан халкъ да Давутлагъа барыр эди. Нечик гёресен? – деди.

Абдурагьим:

– Кёп яхшы болур. Гьарунну таныйман. Кёп яхшы сав улан. Арив гьакъыл тапдынг. Барып Юсуплагъа да англатма герек, – деди.

Магьмут барып Юсупгъа, уланы Алавутдинге де:

– Зубайдат энни мени бир къызардашым болду. Мен шону Гьарунгъа бермеге сюемен. Сиз нечик гёресиз? – деди.

Олар да:

– Сиз къабуллукъ этген сонг, биз кёп разибиз. Барып Давутлагъа англат, – деп Магьмутну йиберди.

Магьмут да барып олагъа ишни ёругъун англатды. Олар да гьазирлик гёрюп, шо гюн Зубайдатны Гьарунгъа элтдилер. Магьмутлагъа жыйылгъан халкъ да булардан чыгъып, Гьарунлагъа барып, кёп уллу той да этип, умут уьзген ерден эки де гьашыкъ муратларына етишдилер.

^✻: Нагьву – («нагьв» деген арап сёзден) синтаксис.

^✻: Сарп – (сарф – грамматика, морфология)

^✻: Мантыкъ – логика

^✻: Маъан – риторика деген илмугъа багъышлангъан китап.

^✻: Фикъгьи – шариатны практик къайдалар гьакъында илму, бир-бирде шариатны маънадаш сёзю

^✻: Гьуснутаважжугъун – яхшы къаравун

^✻: Фарз – борчлу сюннет къуллукъ

^✻: Нафил – там гёнгюллю ва гьеч борчлу тюгюл, сюннет къуллугъу

^✻: Асабалыкъ – варислик

^✻: Ишанлар – суфу тарикъат-сектлени башчыланы рутбасы

^✻: Такъвалыкъ – Аллагьдан къоркъуп фарзланы къоймамакълыкъ

^✻: Тарикъат – суфу сектли ёлу

^✻: Акъаид – къайдалар

^✻: Гьаза – «бу» демек

^✻: Такъдирде – къадаргъа инаныв