Harun bulan Zubaydat yada nasipsiz Canbiyke
Kawkazyada L… degen şaharda Bekbolat degen bir gişi bar edi. Özünü maişatı-halı, orta darajada baylığı bolup, saban salıp yaşaw ete edi. Yegegen segiz ögüzü bolup, saw saban özünü üyünden çığıp, el payından başğa xonşusundağı, sabannı xadirin bilmeygen, ömürün yalqıwluqda, erinmeklikde yiberegen, gişini malına göz salıp, nasipsiz bolup yürüygenleni payların uçuz bahalağa alıp, sürüp aşlıq çaçıp, bek payda göre edi.
Bekbolat olay köp saban salğan uçun da, tutaş dünya paydalı ekenin bilgen temir sabannı yürütmey, burunğu Nuh payxammar aleyhissalamnı zamanından qalğan bayağı esgi ağaç sabannı qollay edi. Ondan başğa har işlerinde de yañı çıqğan zatlanı uşatmay, har ne esgilikni yanı edi. Üynü töbesine sınıq, temir salma yaramay dep, yañı etgen üylerini töbesiine balçıq yabıp, giççi-giççi tereze-eşikler etdirip, üylerini ortalarına da bazıq emen bağanalar saldırğan edi. «Bizin xalq köp azğan, gawur küylege qaytıp baralar, birazdan bir adatıbız, bir yolubuz qalmay, dönüp qalajaqbız. Men saw turup çu ata adatımnı taşlamas edim, menden soñğular çı buzulajağın bilemen, bizge ne yaxşı!» – dep xonşusu Temirxan bulan köp käntı bola edi.
Temirxan da munu tabiatına bek gelişli gişi bolup, ekisi de awuldağı ullu gişiler bolmaq sebepli, oçarda, cıyında yaş gişilege:
– Ata adatığıznı taşlamağız. Bu ne zatdır, dört dögerçikli arbalar yegip, üylerigizni töbesine sınıq, temir yapdırıp, üstügüzge qısğa orus paltolar giyip, orus bolma, adaşma turasız, – dep, köp uruşağan küyleri bola edi.
Ol yaş gişiler de bular aytağan zatlağa göñü külep:
– Alay degen nedir? Bizge musliman bolmaqlıq uçun cumada bir keren göçer ağaçı uwalmasa yaramayğan ağaç arba yekmek, yada işleygen çeçip taydırmasa yaramayğan uzun teri tonlar giymek, yawsa üynü içinde tamçıdan turup bolmayğan küyde üyleni töbesine balçıq yapmaq şart etilgenmi? Har zatnı da tınç da, tez de, mekenli de bolağan yoruqda etse, yaxşı tügülmü? – deseler, Temirxan:
– Qoy, Bekbolat, bulağa aytıp añlatıp bolmajaq. Awara bolma, bular adaşğan, dönüp bitgen, – dey edi.
Bekbolat da:
– Gerti, dönüp bitgen. Bulağa aytmaqdan payda yoq. Ey… ey… ey, – dep, üyüne qaytıp gete ediler.
Bu Bekbolatnı Xanmurza dep bir ulanı, Canbiyke degen bir qızı bar edi. Bekbolat özü yañız qollu bolmaq sebepli, ulanı Xanmurzanı oxutmay, namaz, orazasın sama bildirmey, yaşlay sabanğa, biçenge, şolay qulluqlağa üyretip, ilmudan-maʼrifatdan mahrüm qoyğan edi. Qızı Canbiykeni oxutmaq çı Bekbolatnı yanında köp ullu ayıplardan sanalağan zat edi. Bu xıyal ete edi: qızyaşlar oxusa, özü süyegen ulanlağa kağızlar yazıp, tarıqsız yollarda yürür dep.
Dağı da bulanı xonşusunda Yusuf degen bir gişi bar edi. Artıq baylığı bolmağan uçun, özünü güçüne göre bir tükeñ de salıp, satıw etip, ariw giyinip, taza aşap, köp rahat yaşay edi. Yusuf üyün-abzarın ariw tartipge salıp, üyünü aldına terekler ornatıp, yazda erten-axşam terekleni salqınlığında olturup, çay içip, neçik de yaşawnu yoruğun añlayğanı belgili edi. Munu Alawutdin dep bir ulanı, Zubaydat dep bir qızı bar edi. Yusuf ulanın da, qızın da maktaplarda oxutup, köp yaxşı taʼlim-tarbiya aldırğan edi.
Yusufnu qızı Zubaydat xonşuluğu sebepli Bekbolatnı qızı Canbiyke bulan yuwuqluğu bar edi. Bir-birini üyüne barıp-gelip yürüy ediler. Yoluqğan sayın Zubaydat Canbiykege namaznı, orazanı şartların, biraz dinden, qılıqdan zat üyretmege qarayğan küyü bola edi.
Canbiyke:
– Alar neger tarıqdır, biz molla bolajaqbızmı, – dep tıñlama süymey edi.
Zubaydat Canbiykege neçaqı tıñlama süymegen uçun da, oğar tarıqlı nasihatın aytmay qoymay edi. Bir gün ekisi de Zubaydatlarda yañız qalıp, laqır etip turağanda, Zubaydat ayta: «Canbiyke, sen, qarasa, alay haqılsız qız da tügülsen. Busa da yürüygen yürüşüñ tatıwlu görünmey. Men aytağan zatlağa da tıñlama süymeysen. Men çi sağa paydalı nasihatnı aytmay turup bolmajaqman, oxumaq, tarbiya görmek neger tarıq dep seni esiñe gele. Biraz yañılışsan. Biz, qısğa ayaqlılar, oxumaq, tarbiyalı bolmaq borç. Neçik deseñ, bir adam neçaqı añlawlu, üttü busa da, ilmuğa, tarbiyağa hajatlı ekeni belgili. Masala, bir alma terek bawda bawçu terekni tübün qazıp, suw quyup, tarıqsız butaqların gesip, qarap qulluq etgende, yaxşı yemiş bermesmi? Ozoqda, qaramay taşlap qoysa, neçik bolağanın har kim de bilme gerek – Allahu taalä insanlağa söylemek, añlamaq yimik eki xasiyat bergen. Bu eki de xasiyatnı haqıl bulan, oy bulan yaraşdırğan ekençin, olardan paydalanmağa qaramay qalmaqlıq, belgili haywanlıqnı qabul etmekdir. İlmunu, tarbiyanı insanlağa bek ullu asarı bardır. Anadan tuwğan bir yaş tarbiya görmese, xalq ondan payda görmejek de yimik, o yaş özü de ullu bolğan zamanda oxuğan uçun da qılıqlı bolmas. Dünyada neçese alimler bolğan, hali bussahatda da bar. Özler denti* yimik alim bolğan uçun da, yaşlay da tarbiya görmey, ullu bolğan zamanda da bayağı hujuralarda tartipsiz-nizamsız oxumaqlıq sebepli, yaman qılıqlı, açuwlu, gişi bulan olturup laqır etip bolmaylar. Quru tarbiya görgen uçun da xayır yoq, oxup ilmu bolmasa. İlmu, tarbiya qılıç da, qalam da yimik bir-birinden ayrılma yaramayğan zatlardır. Qılıç bulan ayrılmağan bir masʼalänı qalam, qalam bulan bajarılmağannı qılıç ayırağanı neçe kerenler sınalıp belgili bolğan. Anı yimik ilmu da, tarbiya da biri bolmasa birinden köp payda çıqmayğanı belgili. Oğar göre biz, qısğa ayaqlılar, oxup ilmulu busaq, awletleribizni yaxşı yolda tarbiya etip, ariw qılıqlar üyretejekbiz. Biz üylenip, yaşlanı anası bolğan zamanda, yaşlarıbız talaylı, añlawlu, bilimli bolğannı süysek, özübüz qast etip oxuma, ilmulu, añlawlu, edepli bolmağa gerekbiz. İlmulu bolup kämil bolmay cahil qalğan bir millet uzaq yaşamay; bugün bolmasa, tañala bolmasa o bir gün yoq bolup getejegi belgili. İlmulu, gözü açılğan, güçlü milletler, qudratsız, zayıp, cahil milletleni buzup, burunda bolmağan yimik etgenlerin görüp, eşitip turabız.
Hasili ilmu, tarbiya, edep bizge har zatdan aldın üyrenmege borç. Munu bizge dinibiz de, haqılıbız da, gözübüz de belgili etip tura. Hali biz, qısğa ayaqlılar: Yaşaw nedir? Üy ahlü neçik bolmağa gerek? Yaşlanı ne küyde ösdürme gerek? Şulanı birin de biz bilmeybiz. Özü tarbiya görmegen bir qısğa ayaqlı yaşın neçik tarbiya etejek? Bir cahil gişi mollalıq etip bolmajaq yimik, cahil qısğa ayaqlı da awletin ariw yolda tarbiya etip bolmas. Qısğa ayaqlılar ilmulu, tarbiyalı bolmaqdan yaşları tügül, erleri de paydalanajağı gerti. İlmu, tarbiya görgen bir qatın qatınlıq ne zatdır, erge neçik hürmet, ne yolda mahabbat etmege tarıq – barın da yolu bulan bilejek. Er bulan qatınnı, üy ahlünü arasında tatıwsuzluq bolmajaq. Hali biz özübüz bulan xonşu bolup yaşayğan başğa milletleni tergep, olar bulan bizin yaşawubuznu ölçep qarasaq, özübüzge qayğırıp yılar halıbız bar, yılaw tarıq tügül, har ne çalışma gerekbiz. Olar neçik örlengen busa, biz de olanı artından yetişmege qast etme gerekbiz. Yoq busa giyegen çorabıbıznı, gölegibizni, çöregibizni, olağa birge onnu berip almağa borçlu bolajaqbız. Olar bizden payda görüp, qazanıp, bay bolup, biz amalsız, aç, yalanğaç bolup ömür yiberejekbiz. Olar, talihli, nasipli bolup, biz añlawsuz, nasipsiz bolup, artda yoq bolup getejekbiz. Zamannı boş yibermey, har ne ilmulu, añlawlu bolmağa qast etmege gerekbiz. Yaşamaqlıq uçun çalışmağa, gözübüznü açmağa gerekbiz», – dedi. Canbiyke:
– Zubaydat, sen ne alämat boş laqırğa usta bolup qalğansai. Maktapda oxuyman dep quru laqır üyrenip turğanmısan? Bizin ullu anabız Qıstaman onça xabarğa usta edi, har geçe bizge yomaq aytağan edi, bir aytağanın bir aytmay, bizge türlü yomaqlar, yaslar üyretegen edi. Busa da bu sen aytağan laqırlanı birin de men ondan eşitmegenmen. O da bilmegen, aytmağan xabarlanı özüñ yaş qızsan, sen qaydan bilgensen? Kimden üyrengensen? – dedi.
Zubaydat:
– Göremisen, Canbiyke, sizin ullu anağız alay tarbiyalı, ilmulu qatın bolğan busa, sizge sarın, yomaq üyretip qoymas edi, özü bilegen ilmunu-edepni de üyreter edi. Anı uçun tügülmü sen de tarbiya görmey, bir zat da bilmey qalğansan. Sağa awur tiymesin, seni cahil, tarbiyasız qalmaqlığıña canım awrup aytaman. Oğar sen ayıplı da tügülsen, seni atañ-anañ seni oxutup, ariw tarbiya etgen busa, sen de añlawsuz, bilimsiz bolmas ediñ, – dedi.
Bu aytağan sözler Canbiykeni qulağına girmengeni belgili edi. Bu söyleygende, Canbiykeni gözleri terezede edi. Geç de bolğan edi. Canbiyke qaytajaq bolup Zubaydatğa:
– Sen de bizge gel, – dep qanıqdı.
Zubaydat da anasından iznu tilep, işin de alıp Canbiykelege bardı. Aşap-içip bitgen soñ qızlar ekisi de yañız üyge barıp, iş etip tura edi. Zubaydat Canbiykege bayağı nasihatlanı aytıp, Canbiyke süyse de, süymese de tıñlap, cawap berip, beş-altı sahat bolğunça olturğan ediler.
Bekbolat da, qatını Paxu da yuxlağanı xıylı zaman bola edi. Bular da enni biz de yatayıq, köp zaman da getgen dep, turup namazın da qılıp, çeçinip yatıp tura ediler. Birazdan bir adam terezeni asta-asta urağanın eşitip, Zubaydat tawuşun çığarmay, yuxlayğan bolup qarap tura edi. Canbiyke turup gelip, Zubaydatğa tıñlap, yuxlay dep esine gelip, astaraq barıp terezeni açdı. Yulduz yarıq geçe edi. Üynü içi qarañı. Zubaydat qarap, terezeden bir ergişini üyge girip gelegenin görüp, özünden ixtiyarsız qıçırmağa qarasa da, tez esin cıyıp, nezat eken, bir artına qarayım dep, yuxlayğan bolup tura edi. Canbiyke de bayağı adam üyge girip bitgen soñ, terezeni de yabıp, ekisi de qol tutuşup, üynü bir müyüşüne barıp, olturdular. Xarmaş-dolaş, külkü-oyun, Zubaydatnı barın da bilmeygen boldular.
Zubaydat bulanı bar laqırın-sözün eşitip, köp namusuna da tiyip, bularda geçe qalmaqlığına da hökünüp, gözüne yuxu girmey, Canbiykeni buzuqluğuna qayğırıp, özü şo buzuq zat bulan yuwuqluq yürütüp turağanlığına da paşman bolup, şu geçe bir yılnı hisabında uzaq görünüp, neçik de tañ yuwuq bolğan busa yaray edi, xorazlar qıçırağan tawuşnu eşitip, bayağı adam getemen dep turdu. Canbiyke terezeni açıp, munu qolun da alıp, tañala geçe de gelirsen dep, yiberip, terezeni de yabıp, gelip yatdı. Zubaydat bek açuwu çığıp, gözleri qarañı bolup:
– Canbiyke, mundan çığıp getgen kim edi? Ne qulluğu bar edi munda? – dep soradı.
Canbiyke ança xapar da etmey:
– Sen uyawmu ediñ? Men çi sen yuxlay dep tura edim. Bizin laqırlarıbıznı eşitdiñmi? – dep küledi.
Zubaydat:
– Uyalmay küleme de küleysen. Enni sen şu sıpatıñ bulan gişige qarap bolurmusan? Şundap ullu xorluq bolurmu? Şu qıyınnı nege etdiñ? Meni de qırğa çıqmasday etdiñ. Atañ-anañ yada xalq eşitse, dünyada neçik yaşarsan? Bir halın bilmeygen yat gişi bulan bir üyde olturup, onu göñün de kületip, şulay biyabur bolma yaraymı? – dedi.
Canbiyke külep:
– Olay degen nedir? Ol nege yat gişi bola. Ol çu meni canı yimik köp süyüp, meni görmese turup da bolmayğan Xamawnu ulanı Caqaw. Ozoqda, ulan qıznı, qız ulannı süyer. Ol ayıpmı dağı? – dedi.
Zubaydat:
– Süymek ayıp tügül. Bu siz yürütegen işge süymeklik dep aytmas, namussuzluq, biyaburluq, itlik dep aytar. Ozoqda, siz namuslu adamlar busağız, şariatda da, adatda da yaramayğan edepsiz yolda bir-birigizge yoluqmas edigiz. Halal yol bulan Allahnı yazıwu bolup, şariatnı yolu bulan nikählanğan zamanda da şulay edepsizlik etmes edigiz, – dedi.
Canbiyke:
– Ne alämat ullu iş etip yiberdiñ. Bnzden çıqğan ülgümü? Alay neçe bolğanlar bar. Qaysına naʼlät berilip yürülgen? Er-qatın bolğan soñ barı da unutulup qala. Süymeklik onça erşi iş eken, Dawutnu ulanı Harun seni, sen de onu süye dep bar xalq söyley, sizge nege yaray? – dedi. Zubaydat:
– Yalğan tügül. Men de, Harun da bir-biribizni süyebiz. Bolğan uçun da ol da, men de bir-biribizni sıpatına göterilip qaramağan-bız. Siz yürütegen edepsizlik, namussuzluqdan çı Allah saqlasın. Allahnı yazıwu busa, atam-anam da berse, men Harunğa barajaqman. Ol meni almay qoyhan uçun da mağa onu göñü külemejegi belgili. Bir-biribiz bulan namussuzluq yol çu qayda, bir yerde olturup, halıbızdan laqır da etmegenbiz. Bu seni bulan biyabur yolda yürüygen Caqaw senden aldın İshaqnı qızı Salimatnı alaman dep aldatıp, edepsiz yolda yürüp, axırı almay qoyup, ol paqır da oğar xorlanıp, kökürek bolup ölüp getdi. Men bu Caqawnu bir namussuz, yaraxsız, sözü yoq zat dep eşitgenmen. Seni de aldatıp yürüy busa yaray dep esime gele. Şulay bolmağay edi. Nagäh sağa da şo işni etip, almay qoysa, sen ne etersen? Dünyada neçik yaşarsan? Başğa gişige barıp da, men tap-taza altın yimik qızman dep, özüñnü oğar neçik görsetip bolursan? Ol seni alajaq gişi de ança haywanmı: tazanı-nasnı ayırıp bilmeygen. Sağa ne yaxşı! Şu seni yimik yürüygen qısğa ayaqlılar artda nasipsiz, biyabur, zaya bolup getegenlerin görmegenmisen? Yada eşitmegenmisen? Özünü namusun özü saqlap bolmağan qızlağa qız dep çi neçik de aytmağa yaramas, qızıl it qolaydır olay qızlardan. Awwal qızlağa bolmasa yaramayğap zat namusdur. Görüngen ulannı men seni süyemen degenine inanıp, nafsı süygenni etip, biyabur bolma yaraymı? Men seni qabaq alğa köp çığıp, ozğan-barğanğa göz salıp, tarıqsız yerlege köp barağanıñnı da erşi göre edim. Munu da öz gözüm bulan gördüm. Bugünden soñ men seni bulan yuwuqluq yürütmen, bugün seni bulan meni yuwuqluğumnu art günüdür, – dedi.
Tañ da bolğan edi. Turup erten namazın da qılıp, üyüne qaytıp getdi. Üyüne barıp geçe özü görgen işge yanıp-güyüp, şu buzuq zat bulan nege yuwuqluq yürüte edim, bu çu ullu biyabur bolğan eken dep, öz-özüne: «Alay dağı, göremisen, cahillik, tarbiyasızlıq bu nasipsizni neçik biyabur etgen? Namus, adamlıq, qısğa ayaqlılıq degen ne zatdır? Heç birinden xabarı barmı? Men oğar neçaqı özüm bilegen nasihatlanı aytdım, biri sama qulağına girgenmi? Bizin xalqdan añlawsuz xalq bolurmu? Qızyaşlanı oxutma yaramay, olar oxusa pitnege, yaman yollarda yürümekge sebep bola dep xıyal eteler. Bu paqır oxumağanlıqdan nasipsiz boldumu? Bu oxuğan, ilmulu qız bolğan busa, bulay haram yollarda, edepsiz yoruqda yürümege quran kitapdan sama uyalmasmı edi? Ah, cahillik! Ah, tarbiyasızlıq! – dep bek paşman bolup tura edi. Zubaydat Canbiykege qayğırıp, onu işin oylap turağanlıqdan, anası Zulayxa çay alıp gelegenin de bilmey qalğan edi. Zulayxa munu aldına qarap, oylap turahanın görüp:
– Qızım Zubaydat, ne bolğan, küysüzmüsen? Erterek qaytıp gelgensen? – dedi.
Zubaydat:
– Başğa küysüzlügüm yoq. Yuxuğa toymağan busam yaray, geç yatğan edik, – dep, çay içmege olturdu.
Canbiyke, Zubaydat getgen soñ, üynü-zatnı cıyıp, bir günahsız gişi yimik bolup, arigi üyge, anasını yanına barıp, ari-beri qulluq etip aylana edi. Zubaydatnı nasihatları çı munu esinden tayğan edi. Munu esindegi belgili edi. Geçe qaçan bolur eken dep, bir sahat bir günnü hisabında bolup görüne edi.
Canbiykeni Caqaw bulanğı aralığın anası Paxu da bilmey tügül edi. Yaş zamanlarında özü de şo edepsiz, biyabur yollarda köp yürügenge, Canbiykege ayıp etip uruşuw çu qayda, Canbiykeni yanında Caqaw barnı bilse, ne zatnı da bahana etip, bulanı yanına gelip, Caqaw bulan laqır etme de süye edi. Xalqnı awzunda: «Paxunu Caqawnu atası Xamaw bulanğı aralığı bar», – dep söylene edi. Ozoqda, anası o yolda bolğan soñ, «alma teregindep arek tüşmes» degende yimik, qızına ayıp etmege hal yoq edi. Bekbolat da, Caqawnu özlege gelip-getip yürüygenin bilse de, olay namartlığı, buzuq işleri barın bilmey edi. Eki-üç keren Caqawnu qızı bulan yañız üyde de görgen edi. Busa da o yolda biyaburluq yürüte dep esine gelmey edi. Qızı bar turup neçe keren: «Burun biz xonşu qızlar bulan bir orunda yatıp qala edik. Olar qız eken dep bizin, biz yat ulan eken dep qızlanı esine gelmey edi. Haligiler, birew-birewnü üyüne girip çıqsa da, neçe türlü xabar söyley», – dep laqırları bola edi.
Beş-on aylar getdi. Edepsizlikni, biyaburluqnu da bir boljalı bola busa yaray. Bir geçeni yañılmay gelegen Caqaw siyrek gelegen boldu. Axırı ayda bir-eki gelse de, getme alğasap, Canbiyke bulan etegen laqırları da biraz salqın bolma qarağan edi. Canbiyke munu yürüşlerin ariw görmese de, başğa qattı aytma amalı yoq edi. Caqawnu utdurağan zatı yoğu belgili edi. Canbiykeni qolundan gelegen zat – har ne yalınmaq: «Gelmey köp uzaq qalasan, geçe-gün mağa yuxu, rahatlıq yoq, meni şulay nege yazıq etesen», – dep yılamaqdan ibarat edi. Caqaw Canbiykeni yılayğanına açuwu çığıp:
– Ne yılaysan, adam ölgenmi? Ozoqda, men seni yanıñdan taymay turajaqğa söz etgenmenmi? Süysem gelemen, süymesem gelmeymen, – dey edi.
Bu sözler Canbiykeni yüregine xınjal bolup saplansa da, ne etsin, amalı yoq, oğar güçden etdirip bolajaq zatı yoq edi.
Caqaw şolay ayda, eki ayda bir gele turup, artda gelmey gesiboq qoyğan edi. Canbiyke neçe keren xabar yiberse de, heç birine qulaqasmay, günde bir keren görmese turup bolmayğan Canbiykesine köp yaman bet taşlağan edi. Canbiyke qaçıp barmağa da süygen edi. Caqaw anı bilip: «Eger ol şo işni etse, köp yaman biyabur etip qaytarajaqman», – dep aytıp yiberip, Canbiykeni o yaqdan da umutun üzdürgen edi. Ozoqda, namussuzluq, biyaburluq bulan bolğan süymeklik köp uzaqğa barıp da artı tatıwlu bolmajağı belgili.
Canbiyke bek höküngen edi. Zubaydatnı nasihatları da esine gelip, köp haygewlük etdim, oğar nege inana edim, Zubaydat onu bek tanınğan bolğan eken dep esine gele edi. «Busa da bolğan zat boldu. Meni yimik bolğanlar neçe de bardır. O bolma qara bolsun, mağa dağı yuwuq bolmasa», – dep özüne göre yüregin bek qatdırğan edi.
Canbiykeni Caqaw bulanğı xabarı xalqnı awzuna da tüşgen edi. O sebepli, birew de munu tiletmey, xıylı zamanına gelgen edi.
Bekbolatnı yuwuğu Temirxan munu oxuğanlanı esinde busa yaray. Temirxannı Cumaqay dep bir ulanı bar edi. Haqılğa onça kämil bolmağan uçun da bir ögüz yimik işlep bola edi. Bu paqırğa da tiletgen yerlerden qız bermey, otuz toğuz yaşına çıqğan edi. Bir gözü soqur, özü görmege bek erşi zat edi. Temirxan qatını Paxu bulan oylaşıp laqır ete:
– Bizin Cumaqayğa qız tabulmay. Bekbolatnı qızın da birew de tilemey. Şonu biz tiletsek, bermesmi edi eken? Yaman yer tügül edi.
– Bilmeymen. Berirmiken? Qız çı ança haqıllı qız tügül.
– Bizinki haqıllımı? Ol çu taman edi, bir bergey edi.
– Aytdırıp qarayıq. Kim bile, berse yaray. Xonşu Patimatnı yibersek, neçik bolur?
– Yaxşı bolur. Yiber dağı, barıp olanı göñün bilsin, soñ geleçi de yiberirbiz, – dedi.
Paxu da barıp Patimatğa aytıp, ol da Bekbolatlağa barıp, Canbiykeni anası Paxuğa añlatdı. Ol da Bekbolatğa aytıp, qızına da añlatıp, qızı süyse de, süymese de «boş turğandan qolaydır» dep qabulluq etdi.
Geçikmey geleçisin yiberip, alham-qalımın da berip, bozalıqlar bişirip, köp boza da etip, soğumğa eki gämiş de soyup, gelegen soñugün arba yiberejekbiz dep, Bekbolatlağa da belgili etdi.
Cumagün çaqırıwlar yürütüp, eki de üyde hazirlik görüp yürüy ediler. Cumaqay tüşge üynü yessi de üy paltarın taydırıp, üynü için gelgen adamlağa olturmağa ağaçlar, qıylar salıp, tarbibi bulan yaraşdırğan edi. Soñugün erten naqıra-zurnaylar soğulup, xalq da cıyılıp, bozalar içip, ullu yıbaw bar edi. Cumaqaynı yanında sabançı Aqbolat, Sarimurzalar giyewnöker bolup, Toqtar da ağaç xomuz soğup, Alıpqaç biyip, ariw yıbanıp tura ediler. Ekinni zamanda gelin de gelip, bir hayt-huyt, şo geçe toy, qaçan da ekinçi gün de toy. Tüşden soñ qatınlar sawbol etip, yigirma üç manat aqça da, xıylı sukara-sawut da tüşgen edi. Geçe erkekler de sawbol etip, on bir tümen bir manat aqça tüşgen edi. Geçe orta da bolup, xalqnı birleri qaytıp, bozanı köp içip kepli bolğanları qızlanı da yuxlama qoymay, süydüm urabız, toy etebiz dep qawğalap yürüy ediler. Şo arada bir tabun yırlap, tapançalar atılıp, ullu qawğa bulan gelin bar üyge bağıp bara edi. Olar Cumaqaynı yuwuqları – Cumaqaynı alıp, giyew salma barağanı belgili edi. Cumaqay da bek esirgen edi.
Bular gelinni yanına girip, giyew boşğapnı paylap alğan soñ, Cumaqaynı qoyup, özler qırğa çıqğan ediler.
Adamnı ömüründe bir keren bolağan qız bulan ulannı tatıwlu-mahabbatlı bolup, bir-birini halın tanımağa tiyişli geçeni Cumaqay da, Canbiyke de ne yolda yiberdi eken?
Cumaqaynı yanından yuwuqları da çığıp, ekisi de yañız qalğan zamanda, Cumaqay Canbiykeni çubulduruqdan tartıp çığarıp, bek töbeledi. Canbiykeni çaçı-başı da açılğan edi. Buğar sebep de Cumaqaynı yuwuqları: «Qatınnı başlapğı geçe yaxşı töbelep qorqutmasa, soñ qorqmay», – dep nasihat bergen ediler. Ozoqda, awwalı şo qawğa-tatıwsuzluq bulan bolğan mahabbatnı artı neçik bolağanın köp oylaşma tarıq da tügül.
Toy da bitip, eki-üç günden soñ Temirxan Bekbolatlanı çaqırıp, toydan qalğan köp boza da bar edi, aşatıp-içirip yaxşı sıylap yibergen edi. Ondan soñ köp geçikmey, Bekbolat da bir geçe giyewün çaqırğan edi. Cumaqay yuwuqların da alıp, başına bir qırıyı qırjılğan aq börk, üstünde yün çepgen, tışlap giygen teri ton, ayağında çepgen işımlar, yibek yimik aq ölen de tığılğan gön çarıqlar da giyip, xınjalın da baylap, uzun qara tapançasın qoluna da alıp, bek yaraşınıp Bekbolatlağa barğan edi. Bekbolatnı ulanı Xanmirza da bulanı aldına çığıp, üyge girip, aş aşap bitgen soñ, bulağa bir gümelek bulan boza da geltirip salğan edi. Bular içiwde, üy de köp issi, Cumaqaynı üstü bek tığıs, terlegen, özü haman içe turup, yolsuz esirgen edi.
Geçe orta bolup, bular qaytayıq dep qırğa çıqğan edi. Cumaqay bek qıynalıp tura bolğan, başı aylanıp, bek yaman qusup yiberdi. Şo arada dağı da bir bağıysız iş de bolğanğa oşay.
Üyge barğanda Canbiyke Cumaqaynı üstündegi opuraqların qaldırmay çeçip alıp, iştanın, işımların da cuwup, söylene turup qurumağa ilgen edi. Bular bulay tursun…
Zubaydat Canbiyke bulan söylep turağanda, Canbiyke Zubaydatğa:
– Harun da, sen de bir-birigizni süyesiz, – dep betlegeni munu oxuğanlanı esindedir.
Harun Dawut degen gişinn ulanı edi. Özü arapça, türkçe oxuğandan başğa, orusça da yaxşı añlağan edi. Atası Dawut bay bolmağan uçun da ilmunu xadirin bilip, qolundan gelgen çaqı qast etip, ulanı Harunnu oxutup, yaxşı tarbiya aldırğan edi.
Harun da atasını qıyının puç etmey, saw yürüp, yaman yollağa gözün qaratmay, adam bolaman dep çalışa edi.
Harun ayda otuz manat gesimli haqı bulan şo şaharda Abdullayewlanı magazininde pirkazçik bolup tura edi. Xojayınları Harunnu yalqmay, erinmey özünü tiyişli qulluğun bajarıp etegen sebepli köp süye edi. Olar tügül, başğa yurt ahlüler de munu köp süyegeni belgili edi. Harun özün gişige süydürüp bolmayğan ulan tügül edi. Bar xalqdan da Harunnu artıq süyegen, özünü canındap da aziz göregen birew bar edi, ol da Zubaydat edi. Zubaydat Harunnu ne küyde süye busa, Harun da ondan kem tügül edi.
Harun on toğuz yaşında edi. Görmege bek taza, isbayı, haqıllı ulan edi. Bular bir-birin şulay uzaqdan görgen ediler, biri-birin süyegenin de ekisi de añlağan ediler. Bular bir-birin süyegeni yıldan artıq bolsa da, gişige laqırnı çığarmay, bek yaşırıp saqlay ediler. Alay zat nagäh da yaşınağan küy bolamı, birewden-birew eşitip, axırı Zubaydatnı ulanqardaşı Alawutdiñe de eşitilgen edi.
Alawutdiñe köp awur tiyip, bek namuslanıp, ança süyegen qız-qardaşına biraz suwuma qarağan edi.
Harun Zubaydatnı süyegenin atası-anası da añlağan edi. Yañız ulanı bolmaq sebepli, özü süyegen qız bulan tez üylendirme süyüp, Zubaydatnı atası Yusupğa geleçi de yibergei edi.
Yusup da, Zubaydat da çı qabulluq etejek edi, busa da Alawutdin özünü yaş haqılı bulan «qara çı, Harun da, Zubaydat da biri-birin süyegen bolğanlar, anı uçun bergenler dep aytdıramanmı», – dep esine gelip, atasına-anasına:
– Siz Zubaydatnı şoğar bersegiz, men ölejekmen, – dep qorqutğan edi.
Olar da, Alawutdin qabulluq etmegen soñ, onu xatirin buzup bolmay, gelgen geleçini:
– Ulanqardaşı qabul etmey, biz ne eteyik, yañız ulanıbıznı xatirine tiyip bolmajaqbız, ayıp etmesin, – dep qaytarğan edi.
Bu iş Harunğa neçik awur tiygen busa, Zubaydatğa da ondan kem tügül edi. Ekisini de yüregine oy tüşüp, geçe-gün qayğı bulan ne etejegin bilmey bek buzulğan ediler.
Harunnu yuwuqları:
– Zubaydatnı barıp qaçırıp alayıq. Ol seni süyegeni belgili. Munda gelgen soñ, özüm süyüp gelgenmen dep aytar, – deseler, Harun:
– Yoq, men olay artı tatıwsuz bolağan, ata-anasını, ulanqardaşını namusuna tiyegen yolda iş etip bolman, ariwlük bulan bolğan busa yaxşı edi. Allahnı yazıwu bolmağan busa yaray, – dep cawap bere edi.
Zubaydatğa da qatınlar-qızlar:
– Sen Harunnu süyesen, ol da seni süyegeni belgili. Munça azıp-irip turmay, qaçıp barıp qalsañ, soñ adamlarıñ da yaraşmay qalmas edi, – dep aytsa da, Zubaydat:
– Süymeklik degen zat adam öz ixtiyarı bulan etip bolağan zat tügül, tabii bir haldır. Men neçaqı süyüp ölejek busam da atam-anamnı, ulanqardaşımnı yüregin yarıp, ol biyaburluqnu etip bolman. Bugün bolğunça da men olanı buyruğundan çıqmağanman, yüz yıl ömürüm busa da dağı da çıqman. Olanı meni üstümde köp qıyını bar. Men ne etgen uçun da olanı haqın qaytarıp bolmajağımnı bilemen. Olanı bar yaxşılıhın da unutup, enni şo edepsizlikni etme yarayğan zatmı. Ozoqda, men Allah yazğannı görermen, saburluq etermen, – dep cawap bere edi.
Bulaylıq bulan bir xıylı zaman getdi. Bulanı süymekligi günden-gün artsa tügül, heç kemimey edi.
Harun bir gün oylap: «Başğa bir uzaq yerge getsem sama yüregim paraxat bolmasmı eken. Munda tursam, har gün bir türlü xabar eşitip, köp qıyınlıq bola. Bir dünyanı görüp gelmek de az tügül, göñüm açılma da yaray edi», – dep esine gelip, atası Dawutğa:
– Men Qazanğa barma süye edim. Onda biraz zat bajarıp bolağan adamğa yaxşı aqça bere dep eşitgenmen. Munda neçaqı tursa da artıq zat qoşmajaqlar. Mağa iznu berseñ, süye edim, – dedi.
Dawut: «Balam, neçik eteyim? Az busa da şundağına qanaatlıq etip tursañ çı süye edim. Sen qayda barsañ da zaya bolmajağıñnı da bilemen. Yañız ulanıbızsan. Biz aman turağanda başlı-gözlü etme süye edik. Onda paydalı bolur dep esiñe gele busa çı, seni geri urmasbız. Qayda tursañ da saw yürüp, xalqnı husnutawajjuğun✻ qazanma qara. Özübüznü ahlübüznü paqırlıqdan, tilençilikden saqlamaq uçun käsbu etmeklik bizge farz wa ham da bek sawablı işdir. «Axırat işlerine tañala ölejekde yimik, dünya işlerine bir de ölmejek de yimik qast etme gerek» dep eşitgensendir. Farznı✻ qoyup, nafillalar✻ bulan maşğul bolup yürüme. Yüregiñni öktemlik, gişige açuw tutmaq, günçülük, yaman xıyal tutmaqdan taza etip, bar çarxıñnı da şariat buyurağan yollarda yürütmege qast et. Allahu taalä bizin suratıbızğa qaramas, etgen amalıbızğa, yüregibizge qarajaq. Axırat işlerde özüñden örlege qarap, dünya işlerde özüñden töbenlege qara. Olay degenni maʼnası: sen neçaqı ibadat ete busañ da, özüñnü başğalardan artıq görüp, öktemlik etme. İbadatı senden artıqlağa qarap, sen de ibadatıñnı artdırmağa qast et. Dünya işlerinde özüñden töbenlege qarap şukru eg. Allahu taalä quranda: «Siz şukru etsegiz, artdırarman», – dep aytğan. Şukru etmek degen tili bulan Allahğa şukru dep yatıp turmaqğa aytmay. Allahu taalä özüne bergen niʼmatlanı ornuna sarp etmekdir. Allah rızqımnı yetişdir dep boş yatıp turma yaray busa, Allahu taalä käsbunu farz etmes edi, bizin şariatıbız da käsbunu yolların bayan etip añlatmas edi. Bu sözümden käsbu etmese gişini rızqısı yetişmey degen söznü añlama yaramas. Käsbu etmese de Allahu taalä rızqını yetişdirer. Allah uşatmağan yol bulan yetişgen rızqı busa qıyamat günde bizge sual-hisap, azap bolajaq. Rızqı yetişmekni yolları bek köpdür. Birewleni rızqısı asabalıqdan✻, birewleniki uru-yamanlıq bulan, birewleniki busa tilençilik bulan yetişedir. Rızqı yetişmekni yaxşı yolu – har kim özünü halal käsbusu bulan qazanmaqdır. Payxammarlar, ötgen zamandağı yaxşı adamlar barı da özleni halal käsbuları bulan rızqılanıp ömürün yibergenler. Biz de olağa iyerip, özübüznü halal käsbubuz bulan Allahdan umut eteyik. Allah buyurğan rızqıbız bar busa, tişibizni sındırıp da girer dep, boş yatıp turma yaramas.
Ennn seni yüregiñe onda barma tüşgen. İnşaallah, paydalı bolma yaray, barırsan. Qarap özüñe tiyişli qulluqğa girip, har ne adam bolmağa qast et. Haligi zamanda yıraq yer yoq, maşin bulan burunğu bir aylıq yollağa bir günden barıp bolağan bolğan. Özüñ barıp paraxat bolğanda, bizge özüñnü işiñden kağız yazıp, halıñnı añlatırsan. Bizin yüregibiz sende bolajaq. Allahğa amanat bol. Bu da sağa yetmiş manat aqça. Şunu bulan bir qulluq tabarsan, inşallah. Zaman-zamanda bizge kağız yazmay qoymassan», – dedi.
Harun da hazirlik görüp, qardaşına-yuwuğuna sawbol da etip, çumadanın-zatın da alıp, atasını-anasını qolun da öbüp, sawbollaşıp, vokzalğa barıp, ekinçi kassadan bilet de alıp, maşiñe minip, qaydasan Qazan dep getdi.
Munu yanına qazanlı bir busurman da olturdu.
Bular bir-biri bulan soraşıp tanışdılar. Bu Aynutdin degen qazanlı yaxşı gözü açılğan, söylep bolağan, köp yerleni görgen, qıdırğan gişi bolğan. Kawkazyada da bir xıylı yerleni qıdırıp görgen eken. Söyley turup bulanı sözleri şayıxlağa, muridlege çığıp, Aynutdin:
– Men Kawkazyada, mıçığış xalqlanı arasında biraz zaman yürüdüm. Ullu ajayıp işler gördüm. Bir adam: «Şulay bir xalq bar, Allahğa qulluq etebiz dep, bir türlü işler ete», – dep aytğan busa, heç inanmajaq edim. Öz gözüm bulai görgen zamanda da inanıp bitmey edim. Tüşüm busa yaray dep esime gele edi. Men Ş. degen bir yurtğa bardım. Meni tüşgen qonağım mağa:
– Bu geçe bir zikru maclis bolajaq, gelip görme süyemisen? Köp adam busa yaray, sizde alay zikrular bolmas dep esime gele, – dedi.
Men:
– Bizde nege bolmasın. Bizde de yaxşı alimler, işanlar✻ bar. Ozoqda, zikru da, istihfar da, başğa ibadatlar da muslimanlıq bolğan yerde qayda da bolmağa gerek. Barayıq, – dedim.
Qonağım:
– Bizde yimik çi bir yerde de bolmas dep esime gele. Bir barıp görseñ, bilersen. Bu geçe yurtdağı Q. degen şayıx da gelejek.
Köp ullu iş busa yaray dep, ekibiz de giyinip getdik. Köp uzaq da tügül eken, bir abzarğa girdik. Qarasaq, yer-yerge ilingen fonarlar. Üynü aldına quwuq yayılğan, qırda qazanlar asılğan, abzarda bir xıylı qatınlar, erkekler yer-yerde cıyılıp, laqır etip külep-oynap turalar. Qonağımnı zikru maclis degeni toy busa yaray dep esime geldi. Abzarğa girgende bir tayqı sari saqallı uzun yaş gişi gelip, bizge xoşgeldi berip, bir üyge eltdi. Üynü içinde aylanıp olturğan qart, yaş adamlar, törde bir aq saqallı, çalmalı uzun bir adam olturğan.
Üyge girip salam berdik. Şo adamlar barı da turup, salamıbıznı alıp, xoşgeldi berdiler, tek tördegi aq saqallı gişi olturğan yerinde qaldı. Qonağım asta qulağıma:
– Şu gişini qolun alıp öpme gerek, – dep özü barıp enkeyip, qolun öpdü.
Soñ men de barıp, qolun alıp öpdüm. Başğalanı da qolun alıp olturduq. Tördegi gişi bizin tilni de bilmey eken tilmaç bulan mağa Qazandan, ondağı şayıxlardan xabarlar sorap:
– Neçikdir ondağı muslimanlar? Şayıxlağa tabiʼ bolup, wird alıp yürüymüler? Burun çu onda köp yaxşı şayıxlar bolğan. Hali de barmı? – dep soradı.
Men:
– Burun çu bizde olay şayıxbız dep, uzun aba giyip, yaşıl çalma çalıp, özünü dünya maişatı uçun sufuluq taqwalıq✻ yürütegen bolup görünüp, xalqnı zakät-sadağasın alıp, biz dünyanı taşlağanbız dep, käsbu etmey, özlege zakät-sadağa berip, murid bolğanlanı: bular gerti muslimanlar dep, özlege iyermegenlege: bular muʼmin tügül, fasıq dep aytıp, xalqnı aldatıp yürüygenleribiz köp bola edi. Hali xalqnı gözü açılmağa qarap, yalğan bulan gertini ayırıp bolağanlarıbız köp bolğan. Anıçun olay yalğan sufuluqnu özü şariatnı yürütüp de bajarmay, tariqatdan✻ xabar berme süyegen cahil şayıxlanı sıyı tayma qarağan, – dedim.
Bayağı tördegi çalmalı gişi şayıx bolğan eken, men olay söylegenni köp uşatmağanı sıpatından belgili edi. Dağı da mağa:
– Qazannı xalqı da azma-buzulma qarağan eken, burun olay bolmağan. Köp yaxşı adamlar bolğan onda. Olağa bir balah tüşmese yaxşı edi. Orus bulan qatnaşıp turağan xalq dönüp getmese yaxşı edi, – dedi.
Men:
– Yoq hazret, hali bizde köp yaxşı madrasalar, maktaplar salıp, xalq bek ilmuğa yabuşğan, ilmunu sıyın-hürmetin bilgenler. Qarasañ, neçaqı giççi yurt bolup da bir ulanyaşlağa, bir de qızyaşlar uçun eki maktabı bolmağan yurt yoqdur, – dedim.
Şayıx sesgenip:
– Qızyaşlanı da oxutamı? Astawfirulla. Ay… taza dönme qarağan ekenler. Qızyaşlanı oxutma yaraymı? Olanı oxutup ne ete? Olardan molla-qadi bolajaqmı? – dep başın silledi.
Başğa adamlar da mağa yaman göz bulan qarayğanın bile edim. Men dağı da:
– Olay degen nedir? Qızlar – qısğa ayaqlılar tügülmü? Olar namazın-dinin, aqaidni✻ üyrenip, ilmu bulan tarbiyalansa yaxşı tügülmü? Haligi zamanda ilmusu yoq gişi haywannı hisabında bolajağı belgili tügülmü? – dedim.
Şayıx:
– Qısğa ayaqlılağa çı neçik de tarıqlı tügül, erkeklege de oxumaqlıq köp paydalı tügül. Oxuybuz dep awara bolğunça, bir şayıxğa murid bolup, Allahğa qulluq etip turmağa gerek. Üç günlük yalğan dünyada başğa zatğa qarama yaramas. Har ne ibadat etme gerek, – dedi.
Qonağım da mağa işara etip:
– Qoy, enni söyleme, – dep añlatğan edi.
Özüm de neçaqı söylesm de maʼnasız ekenin bilip, toqtadım. Şo arada aş da geldi. Aşadıq. Dua etip bitgen soñ, şayıx:
– Adam köpmü, qırda eteyikmi? – dep soradı. Bayağı sari saqallı gişi:
– Qırda yaxşı. Adam köp, qırnı hazir etgenbiz, – dedi. Şayıx da, üydegi adamlar da qırğa çığıp, quwuq yayılğan yerge bardılar. Şayıx afendi ortalıqğa çığıp, eki-üç gişi xalqnı tizip, erkekler de, qatınlar da aralaşıp tizildiler. Şayıx men añlamayğan til bulan qıçırıp bir zatlar aytıp yiberdi. Tizilgen xalq da ariw tawuş bulan qıçırıp zikru etip, asta-asta xozğala turdular. Şayıx da toqtamay qıçırıp şo zatlanı ayta edi. Birazdan bayağı xalq aylanıp biyip, xars urup; ullu tawuşlar etip, qatın da, erkek de aralaşıp bir hay-huy bolup getdi. Nagäh arekden bir başğa milletdegi bir adam qarap turğan busa, bu gişi sihruçu eken, gözbawçuluq bulan munça xalqnı haqıldan taydırıp, duwana-şaytanlı etdi – dep esine gelejek edi. Birleri esden tayıp yığıla, birleri ne aytağanı belgisiz bir zatlar aytıp, köp zaman şulay turdular. Axırı bular toqtadı. Biz de qonaqğa qaytdıq. Qonağım bulanı tabunundan tügül eken, üyge barğanda mağa:
– Neçik gördüñ bizin şayıxnı? Bizin tariqat ahlüleni zikrusun uşatdıñmı? – dedi.
Men:
– Köp erşi iş. Yazıq şo paqırlar. Şu işni Allahğa qulluq etebiz dep etemi eken? Yoq busa üyrengenlikmi? Şariatda da, adatda da yaramayğan qatınlar da, erkekler de bir yerde aralaşıp haywanlar yimik aqırıp turmaq neger oşayğan işdir? Sizin alimlerigiz sama yoqmu, bulağa aytmaymı? – dedim.
Qonağım:
– Alimleribiz çi yoq da tügül. Bulanı işi gişi aytıp bolağan yoruqda tügül. Bizin yaqda bular köp yayılğan. Bir tabun busa çı yolğa da geter edi, neçe tabun da bar. Olar bir-birine duşman. Bir tabundağı adam başğa ustaznı muridlerin görse, muslimanlıqnı belgisi bolğan salamnı da bermeyler. Özleni tarıqatı bir dep aytalar. Ustazları başğa bolmaq sebepli aralıqlarında duşmanlıq yürüteler. Hakimlerden qorqmasa, biri-birin öltürüp de yiberejekler. Özleni köbüsü uru, başğa yamanlıqlar da eteler. Neçik yürüse de, cahannam ahlü bolmajağın bileler. Bulanı iʼtiqadında bir adam bir şayıxğa murid bolğan soñ, cennetni açğıçın alıp, kisesine sala. Ondan soñ ne yolda yürüse de, ozoqda, ne qayğısı qalajaq. Dağı da Makka yaqdan gelgen araplar da özleni paydası uçun bu paqır, bu cahillege türlü-türlü uydurma sözler aytıp, bular yürütegen buzuq işlerin ariw görsetmege sebepçi bolalar. Ozoqda, qurayışlardan, alawilerden araplar da gelip, bulanı işlerine razilik etip, ariw göz bulan qarağan soñ, bu cahil xalqnı iʼtiqadları begip, buzuqluğunda daimlik eteler, amalsızlıq, yarlılıq, misginlikde ömür yibereler. Şayıx aytğan sözleni eşitdiñ. Ozoqda, har gün özünü iʼtiqadı begigen gişiden şulay nasihatlanı qararmı? – dedi.
Men bu aytğan sözlege tamaşalıq etip:
– Olay dağı, cahillik sebepli muslimanlıqğa ne qıyın gelmegen. Bir zaman çı muslimanlanı da gözü açılıp, tersni-oñnu añlama yaray edi. Busa da muslimanlar añlağınça, başğalar etejek işin etip de bitejekler. Ah cahillik! Ah hafıllıq! – dep, şo geçe tañ qatğınça yuxlamay çıqdım. Hali bussahatda da şolağa yüregim awrup, köp yazığım çığa, – dep bayağı qazanlı Aynutdin Harunğa:
– Sizin yaqda da şolay işler bolamı? – dep soradı.
Harun:
– Bizde çi olay zatlar yoqğa hisap. Bizin xalqıbız yañı göz açmağa qarap, oxuwğa, oxutuwğa yabuşmağa süyüp turalar. Köp geçikmey bizin xalqıbız ilmuğa, madaniyatğa yaraşıwlu ekenni görsetir dep umut etemen, – dedi.
Aynutdin:
– Şolay bolğan edi. Hali seni şu sözüñden de bek süyündüm. Enniden soñ sama göz açsa da yaman tügül edi. Haligi zamanda gözü açılmay dünyadan xabarsız qalğan xalqdan yazıq xalq yoqdur, – dedi.
Zaman-zamanda şulay laqırlar ete turup, Qazanğa yetişdiler. Harun Aynutdin bulan «Buğar» musafirxanasına tüşdüler. Şo geçe anda qalıp, erten çay içip bitgen soñ, Aynutdin Harunğa:
– Seni Qazanda başğa tanışıñ yoqdur. Men seni bir qulluqğa tapşurayım, – dep ekisi de faytonğa minip, Kerimowlanı matbaa – basmaxanasına bardılar.
Aynutdinni Kerimowlar bulan erteden aralığı bolğan eken. Harun bulan da bir neçe gün yoldaş bolup, qılığın-tabiatın tanımaqlıq sebepli, alağa da munu tanıtıp: buğar bir yaxşı paydalı qulluq berigiz, İnşa Allah, bu sizin razi etejegin bilemen», – dedi. Olar da: ariw bolur dep, Harunğa ayda altmış manat berejek bolup, qulluqğa aldılar. Aynutdin Harunğa ariw nasihatlar da berip, wöre erinme, yalqma, saw yürü dep, qolun da alıp, özünü işine çığıp getdi.
Harun bularda köp zaman qulluq etip, halal bolup, bulanı raziligin alıp, beregen aylığı da artıp, ondan başğa da, şo zamanda Qazanda çığağan «Qazan muxbiri» degen gazetge de maqlalar yazıp, ondan da aqça qazana edi. Harun bularda turğan çaqı saw yürüp, Qazannı añlawlu adamlarını arasında kawkazlı Harun dep bek maqtalıp, atı esgerile edi.
Harunnu bulay maqtalmaqlığı sebep qara qaşları, qara gözleri, isbayılığı yada baylığı tügül edi, ilmusu tarbiya görmekligi, añlawluluğu, sawluğu edi. Harundan görmekli neçe baylanı ulanları da bar edi, bar yeri de bilinmey edi. Ozoqda, ilmu – tarbiya gişini neçaqı yerge barsa da örge göterejegi belgili.
Harun Qazanda tursun, biz geleyik enni bu yaqğa. Munu oxuğan yuwuqlar Bekbolatnı qızı Canbiyke bulan Temirxannı ulanı Cumaqaynı unutmağandır. Cumaqay tolu haqıllı bolmağan uçun yaxşı bulan yamannı, saw bulan saqatnı ayırıp bajarmasday buzuq tügül edi. Başlap Canbiyke bulan yoluqğan geçede esirik bolğan uçun da Canbiykeni buzuqluğun, taza tügüllügün añlağan edi. Qızlarda eki türlü tazalıq bardır: biri – zahiri, qarağanda görünür; biri – batini, oylağanda bilinir. Birine «Nazafat» dep aytıla, cuwunmaqlıq bulan bolur; birine «iffat» dep aytıla, qız özün yat ulanlardan saqlamaq bulan bolur. Qızlanı birleri iffat degen tazalıqnı saqlamağa, çañ qondurmasğa qast etip, özüne ömürlük yoldaş bolajaq giyew efendige özün sütden aq, suwdan taza etip tapşurup, onu mahabbatın qazana. Özü başğa gişini görmegeni sebepli efendisine gerti yürek bulan mahabbat ete. Şol mahabbat, şol süymeklik özler ölgünçe taymay, ömürleri rahatlıqda gete.
Bir tabun qızlar özleni cahilligi, tarbiyasızlığı sebepli iffat ne ekenni añlamay, iffatlarına kemçilik geltire yada tamam bitdireler. Özleni giyewge tapşurağanda da türlü-türlü hillalar etip, onu aldatma qaraylar. Añlawlu giyewler olanı hillaların añlap, gerti yürek bulan süymeyler, yada şo geçe terezeden-eşikden taşlap biyabur eteler. Şulay qızlar az zaman özleni namusun saqlap bolmay, ömürlük rahatların yoq eteler. Yaş zamanlarında etgen buzuqluqlarını cazasın ömürü bar çaqı göre turup, özü-özüne naʼlät berip, qaburğa girip geteler.
Şo biz hali halın söyleygen Canbiyke de yaş zamanında ne yolda yürügeni munu başdan oxuğanlağa belgilidir. Cumaqay Canbiykege yoluqğan geçeden berli de munu işin-halın bilip, yüregi bek suwuğan edi. Neçik de yarlılığı sebepli Bekbolatdan bir kemök bolur buğay dep umut etip, üç-dört ay halın bildirmey turdu. Bekbolat da oğar kömek etejek gişi tügülü belgili edi. Onu bilip Cumaqay da Canbiyke başın alıp getmesmiken dep, töbelep qıynay başlağan edi. Anı bulan da qanmay, gelinligi de taymağan Canbiykeni qırğa işge de eltip, yallayğan günnü tübünde işlete edi.
Iyül aynı axır günleri edi. Yurt ahlü barı da qırda biçende, oraqda edi. Tawlanı üstünde bek qorqunçlu bulutlar görüne. Bulutnu bir yeri tütün yimik, qap-qara, bir yeri de qat-qat bolup cıyılğan qar yimik aq bolup, adamlanı yüregine qorquw tüşüre. Yelni güçlülügünden terekleni butaqları iyelip yerge tiye. Yol boyunda adam görünmeygen küyde çañ göterile. Kök kökürep, yaşmın yaşnap, xalq barı da Allahğa sıyına. Oraqçılardan birleri qaytmağa alğasap, arbaların yege, birleri külte cıya, birleri yolda üylerine qaytıp bara. Yol yağada yartısı orulğan bir tarlawnu içinde bir arbağa eki arıq sari ögüzler baylanğan. Arbanı yanında üstünde esgi boyamış gölek, başında esgi ala yawluq, yırtıq yerlerinden çaçları çıqğan, beti sarğayğan, gözleri çoñur bolğan, yayaqları yabışğan, bir qolun yayağına tayağan, dünyadan umutu üzülgen Canbiyke olturup tura edi. Tarlawnu ari yanından aq keten gölekli, tobuğu yırtılğan gök iştanlı Cumaqay bek alğasap gele edi. Canbiykeni yanına gelip:
– Ne olturğansan bir zatğa da qaramay? Yurtdağı ulanlar esiñe tüşdümü? – dep Canbiykeni yayağına urup yiberdi.
Canbiyke de yaman sözler bulan cawap bergen edi. Cumaqaynı açuwu artıp, arbadan ögüz haydayğan qamuçusun alıp, Canbiykeni bir haywannı yimik töbelep yiberdi. Canbiyke bek qattı awaz bulan qıçırıp yılasa da, heç bir gişiden kömek bolmadı, har kim öz işine maşğul edi. Cumaqay arbasın da yegip, Canbiykeni de mindirip, yolğa çıqdılar. Allahnı qudratı bulan bir qattı burçaqlı yañur yawup yiberdi. Cumaqay da sari çepgenine bürkelip olturğan edi. Canbiykeni üstünde gölekden başğa zat yoq, arqasın yañurğa qarşı tutup de gele edi. Yañur da çeleklep quyağan yimik güçlü edi. Burçaqlar gülleler yimik bolup Canbiykeni başına tiye edi. Cumaqay busa Canbiykege yol boyu uruşup, aytmağan erşi sözün qaldırmay sögüşüw bulan neçik de qıynalıp, Canbiyke üyge yetip girgen edi.
Bu zamanda Canbiykeni gelin bolup tüşüwüne toğuz ay bitgen tatıwlu günleri tüş yimik bolup ötgen, Cumaqay bulanğı mahabbatı da suwup bitgen edi. Cumaqay Canbiykeni ayırmaq nyatında, şo sebepli qıyın görsetmek, Canbiyke de qaçan qutular ekenmen dep turmaqda, qutulsam towba eter edim, yaxşı bolur edim dep nazrular etip, Allahdan tilemekde edi.
Canbiykeni anası Paxu da bulanı işin bile edi. Bir-eki keren mahrum Aqbolat mollanı qatını Paxaydan süydüregen dualar alıp, tüş waqtide qızı Canbiykeni boynuna tağıp yigirma gün de qarap, Cumaqay heç süymegenin bilip, dağı da Paxayğa barıp yoluqdu. Paxay da:
– Zamanı ötgen bolğan. Men qarağan edim, Allahnı qadarıdır, etme amal yoq, – dep qoyğan edi.
Ozoqda, Allahnı qadarı, amal etip bolmadı. Zamanı ozğanı belgili bolup, köp uzaq da getmey Cumaqay Canbiykeni ayırıp, salıp da yibergen edi. Canbiyke atasını üyüne qaytıp tura edi. Yıl bitginçe yaxşı turdu. Bir yıldan soñ tamaq toq – qayğı yoq, görgen qıyınlıqlar, etgen nazrular unutuldu. Üyrengen adat qalamı! Canbiyke aldın yimik yanına ulanlar geltire başladı. Qız zamanında biraz saqlana edi. Qatın bolğan soñ «suwnu üstünde gemeni hızı bilinmes» dep yürüy turup, qursaqlı boldu. Özü bulan yürügen ulanğa barma süyse de, ol almadı. Qursağındağı yaşnı da bir hillalar etip taydırdı, özü de ölme az qalıp qutuldu.
Şulaylıq bulan da xıylı zaman getdi, neçaqı turğan uçun da Canbiykeni alağan gişi yoq edi. Munu halı yurtğa belgili bolğan edi. Axırı bir mujuq yurtda qarawulluq etegen Temirçi degen bir içkiçi qartdan Canbiykege geleçi geldi. Canbiyke de başğa yerlerden umutun üzüp, Temirçige qatın bolmaqlıqnı qabul etdi.
Bu zamanda Canbiykeni atası dünyadan taydı, anası Paxu tul qaldı, Temirçini de üylerine ot tüşüp yalladı. Canbiyke de Temirçi bulan mujuq yurtğa yaşamağa bardı. Köp günler getip, aylar toldu, on eki ay tolğan sayın bir yıl boldu. Şo zamanlarda yurtda köp almaşınıwlar boldu. Temirxan bulan Bekbolatnı misgin dep söyley ediler. Canbiykeni anası Paxu da boza etip satıp yürüy edi. Cahil qatınlanı: «Paxu axşamdan soñ it bolup yürüy», – degen sözlerin eşitip, yaşlar Paxunu üyünü yanına barmağa qorqağan bolğan ediler.
Canbiyke de eri Temirçi bulan mujuq yurtda turup, asta-asta olanı adatına da üyrengen edi. Orus bayramlarda mujuqlar bulan içip, esirip, yırlap yürüygen bolğan ediler. Temnrçi de Canbiykeni özü tanıp, biyaburluğun bilip almaq sebepli har gün uruşup, sögüşüp, töbelep qıynay edi.
Bir gün Canbiyke köp içip, yolsuz esirgen edi. Özünü başından getgei qıyınlıqlanı barın da oylap, yaşasa görejek qıyınlıqları da esine gelip, dünyada yaşamaqdan umutun üzüp, yurt yağağa çığıp, terekleni tübünde olturup, köp zaman yılap, artda şulay dep yırladı:
Ay meni yazıq anam, netediken tuwdurup, Gözümden aqğan yaşğa al eñlerim cuwdurup. Ösmegir boyum ösüp bir rahatlıq görmedim, Edepsiz yaşawumnu bir tatıwun bilmedim. Yaşlıq haygewlük bulan zat görünmey gözüme, Gişige ayıp etmeymen, özüm etdim özüme. Xonşudağı qızlanı göre edim har-bir işin, Taza altınlar yimik bir qayğısız yürüşün. Heç birinden sama da ülgü alma qaramadım, Biyaburluqdan başğa bir zatğa yaramadım. Öz-özümden ilığıp heç girmedim cıyınğa, Tarbiyasızlıq saldı meni şunça qıyınğa. Qaçan-bir gün turarman biyaburluqda şulay, Şu küyde yaşağınça ölüp qalğanım qolay. Añlawsuzluğum yetdi artda da öz başıma, Köp oy-qayğı qoyaman anama, qardaşıma. Qayğılarım esgersem, yilik-yiligim sızlar, Men yazıq Canbiykeden tergew alığız, qızlar. Cahillik mağa ne etdi, qarap ibrat alığız, Yaş canıma qayğırıp, biraz gözyaş salığız. Nafsığız süygenni etip yamanlıqğa barmağız, İlmudan-maʼrifatdan, wöre, mahrüm qalmağız. İlmu bulan açğanlar tüzelgen xalqlar gözün, Tañlağız men yazıqnı ölümde aytğan sözün. Kir qondurmay saqlağız çarxığıznı tap-taza, Meni sizge axırğı wasiyatımdır haza✻, –
dep, yırlap bitgen soñ, bir terekge barıp, ilinip ölgen edi. Üç günden soñ, Canbiykeni süyegi tabılıp, bir cuma ötgen soñ, doktor gelip, barıp qarap, özü süyüp ölgen dep belgili etip, qayda ölgen busa, şo yerde gömmege buyruq bolğan edi. Temirçi mujuqlar bulan qabur qazğan edi. Anası Paxu da awul mollasın, dağı da bir neçe qartlanı da alıp barğan edi. Canaza qılıp bitgen soñ, qabur qazğanlar gömüp paraxat etdiler. Paxu gözünden qara qanın ağızıp, qarap turdu. Qızını yanına ulanlar gelip-getip yürümekni artı qayda barıp çıqğanın öz gözü bulan gördü. Ayawlu qızını süyegin mujuq yurtda qoyup, özü qaytıp üyüne getdi.
Bu nasipsiz Canbiyke de adam balası bolup, haqılda-oyda başğalardan kem tügül edi. Munu bulay nasipsizligine sebep ne boldu? İlmu, yazıw, tarbiyamı, yoq busa cahillikmi? Biri de tügül, Allahnı qadarı, taqdirde✻ yazılğan zat bolmay qalmas dep aytağanlar bolma da yaray. Ariw cawap. Bu cawapğa men de inanaman, busa da meni esime gele: çarxnı quwatı aşamaq, içmek bulan bolğanda yimik, cannı quwatı da ilmu, maʼrifat bulan bolur. Biz özübüznü insan göre busaq, insan yolda geteyik, insanlıqğa qulluq eteyik, gelejek zamandağı insanlanı atası-anası bolajaq ulanlağa-qızlağa oxumaq, yazmaqnı üyretip, canlarına quwat bereyik. Canlarında quwat busa, oyu, haqılı tüz bolup, yaxşı bulan yamannı ayırıp, yaman nşlerden saqlanırlar, tuwra yoldan adaşmaslar.
Enni geleyik Canbiykeni qurdaş qızı Zubaydatğa. Zubaydatnı Harunğa tiletip, ulanqardaşı Alawutdin qabulluq etmey, bermey qoyup, Harun da Qazanğa getten soñ, Zubaydat bek paşman bolup, ullu qayğığa tüşgen edi. Harun Qazanğa barıp, Kerimowlarda yaxşı qulluq etip, sıyı-aburu artıp, qazanğan aqçasın da tarıqsız xarj etmey, zaman-zamanda poç bulan atası Dawutğa yiberip, ol da anı bulan ariw paraxat yaşap turağanın Zubaydat ondan-mundan eşitip:
– «Ne bola edi meni şo Harunğa bergen busa: şondan haqıllı, özü kämil ulanğa berir dep esime gelmey. Kimge berse de çi men qabulluq etejekmen. Busa da şoğar bergenni çi süye edim. Allahnı yazıwu bolmağan busa yaray», – dep esine gele edi.
Harun da Qazanda turğan çaqı da Zubaydatnı unutup qayda, günden-gün süymekligi arta edi. Bular neçaqı süygen uçun da bir-biri bulan er-qatın bolur dep umut etmege hal yoq edi. Harun Qazanğa getgenli eki yıl da bolup bara edi. Zubaydatnı başğa tiletgen gişi yoq edi.
Şo yurtda Abdurahim degen bir bay gişi bar edi. Munu Mahmut dep bir yañız ulanı bar edi. Mahmut arapça, türkçe, orusça yaxşı oxup bitgen soñ, özleni tükeninde satıw etip tura edi.
Abdurahim ulanı Mahmutğa qız alma süyüp, ondan-mundan sorap, sorağan adamlar da Yusupnu qızı Zubaydatnı bek maqtap, şonu tiyişli görebiz, özü yaxşı oxuğan, özü de haqıllı, añlawlu qız dep aytğan ediler. Abdurahim de xonşuluğu sebepli Yusupnu da, qızı Zubaydatnı da yaxşı tanıy edi. Özü de tiyişli görüp, ulanı Mahmut da uşatıp, Yusupğa geleç yibergen edi. Yusup qatını Zulayxa, ulanı Alawutdin bulan da oylaşıp, olar da qabulluq etip, berejek-alajağın da söylep, alham-qalım da bergen zdiler. Şo arada Harun da ahlüsün görmege dep Qazandan qaytıp tura edi. Harunnu adamlığına adamlıq qoşulup, yurt ahlü de Harunğa yaxşı göz bulan qarap, har yerde Harunnu atı esgerilegen bolğan edi.
Harun neçaqı gişige sırın bildirmeymen dep yürüse de, yüreginde bir qayğısı barı sıpatından, yürüşünden belgili edi. Ol da, özü de qarap turup, gözünü aldında onça köp süyegen Zubaydatnı başğa gişpge barajağı edi.
Harun Zubaydatnı süyüp tiletgenin Mahmut da bile edi. Harun bulanğı yuwuqluğuna-qurdaşlığına göre Mahmut Zubaydatnı haqından laqırlar etegen küyü bola edi. Bir keren söylep turağanda Harun Mahmutğa:
– Zubaydat başğa gişige barmay, sağa qarşı bolmaqlığına süyündüm. Olay yaxşı qızlar bir qolaysız yerge tüşüp qalağan küyler bola, – dep de aytğan edi.
Köp geçikmey bular toy etmege süyüp, rabiulawwalnı on beşinçi günü xamisgün toy etejek bolup, hazirlik görüp, şol xamisgün arba da yibergen edi. Yusuplanı üyünde qudalar da başğa cıyılğan adamlar da olturup, aşlar salınıp, aşap bitip, qızdan furman da alıp, arbağa mindirme turağan zamanda, abzarda Yusup bolup, başğa adamlar bolup, yer-yerge cıyılıp, asta-asta laqır ete ediler. Bulanı laqır etegenine bir sebep bolğan edi.
Geleyik enni Zubaydatnı yaş zamanına. Zubaydat tuwup, anası Zulayxa da bek awrup tura edi. Abdurahimni qatını Soltanatnı Zulayxa bulan qardaşlığı bolmaq sebepli, zaman-zamanda gelip, Zubaydatğa emçek içirip, yetti-segiz gün saqlağan edi. Busa da şu gün bolğunça ya Soltanatnı yada Zulayxanı esine gelmey qalğan edi. Şo waqtide Zulayxanı esine gelip, eri Yusupğa da añlatğan edi. Yusup da mollağa añlatıp, Abdurahimlege yibergen edi. Soltanat da:
– Gerti ayta. Men Zubaydatnı yetti-segiz gün içirip saqlağanman. Hali bolğunça esime gelmey qalğan, – dep cawap bergen edi. Molla da: «Olay busa yaramay. Bu nikäh buzula», – dege olağa da, bulağa da añlatğan edi. Mahmut da eşitip:
– Hali sama bilingeni yaxşı boldu. Nagäh iş bolup bitgen soñ bilingen busa, köp yaman erşi bolajaq edi, – dep barıp atası Abdurahimge:
– Sen iznu berseñ, men bir iş etme süye edim. Men şu Zubaydatnı meni yuwuğum Harunğa berme süye edim. Şu cıyınnı da buzmay, cıyılğan xalq da Dawutlağa barır edi. Neçik göresen? – dedi.
Abdurahim:
– Köp yaxşı bolur. Harunnu tanıyman. Köp yaxşı saw ulan. Ariw haqıl tapdıñ. Barıp Yusuplağa da añlatma gerek, – dedi.
Mahmut barıp Yusupğa, ulanı Alawutdiñe de:
– Zubaydat enni meni bir qızardaşım boldu. Men şonu Harunğa bermege süyemen. Siz neçik göresiz? – dedi.
Olar da:
– Siz qabulluq etgen soñ, biz köp razibiz. Barıp Dawutlağa añlat, – dep Mahmutnu yiberdi.
Mahmut da barıp olağa işni yoruğun añlatdı. Olar da hazirlik görüp, şo gün Zubaydatnı Harunğa eltdiler. Mahmutlağa cıyılğan xalq da bulardan çığıp, Harunlağa barıp, köp ullu toy da etip, umut üzgen yerden eki de haşıq muratlarına yetişdiler.
✻: Nahwu – («nahw» degen arap sözden) sintaksis.
✻: Sarp – (sarf – grammatika, morfologya)
✻: Mantıq – logika
✻: Maʼan – ritorika degen ilmuğa bağışlanğan kitap.
✻: Fiqhi – şariatnı praktik qaydalar haqında ilmu, bir-birde şariatnı maʼnadaş sözü
✻: Husnutawajjuğun – yaxşı qarawun
✻: Farz – borçlu sünnet qulluq
✻: Nafil – tam göñüllü wa heç borçlu tügül, sünnet qulluğu
✻: Asabalıq – warislik
✻: İşanlar – sufu tariqat-sektleni başçılanı rutbası
✻: Taqwalıq – Allahdan qorqup farzlanı qoymamaqlıq
✻: Tariqat – sufu sektli yolu
✻: Aqaid – qaydalar
✻: Haza – «bu» demek
✻: Taqdirde – qadarğa inanıw