Ананы васияты

Умукюрсюн Мантай

Лайла уянгъанда гюнню шавласы шайлы уьстге гётерилген эди. Ол оьмюрюнде биринчи керен гюн чыкъгъан сонг тургъан.

Гечени узагъына янгур токътамады. Насипге къатты тюгюл эди, «кёк тешилгендей» янгур болгъан буса, Лайланы ямалгъан къалкъысындан элекдей йимик уью тамажакъ эди. Балики, ону кюрчюлерсиз, чабаргъа олтургъан тамлары чёкме де ярай.

Лайла яш заманындан берли янгурну сесин бек ушата эди. Янгыз къалып огъар тынгламагъа ва ону булан сёйлемеге сюе. Айрокъда, гече орамлар бош вакътиде, терезени алдында да олтуруп хабарлама, гьеч биревге чечмеген сырларын чечген йимик бола. Янгур оьзюню дертлерине ортакъчылыкъ эте, ялынлы юрегине ял тапдыргъан йимик эсине геле. Янгурну сесине тынглагъанда Лайланы гёзалдына яшларыны яшлыгъы, балалар гелип токътай, оланы шыбышлавун гьис эте эди. Гьатта оьз-оьзюне сёйлеп де йибере эди: «Янгурлу гюн ат ерледи тунгъучум Батыр, Адилханны тоюнда да янгур явуп, сувлар ташып, берекетли гелин гирди уьюме. Алимхангъа къыз гелгенде де, лап муна, бу гечедей себелей эди янгур…»

Лайла янгурну сесине тынглап олтургъан еринде къалгъый. Ол тюш гёре. Булар биревлени тоюнда бола. Лайланы яш заманы башында акъ шифону, уьстюнде къабалайлар. Согъула хомуз, урула харс, орталыкъда Чанкасы — яшларыны атасы. Кёплени арасындан сюйгенини сюйдюм таягъы гетип тие инбашына. Тек, шо ерде, бирев де ойлашмагъан бир иш болуп къала: эки башлы аждагьа геле учуп, кёкню къара булут басдырып, алатолпан къопдуруп. Той тозула.

Лайла буса, шо алатолпанда оьзюн ойламай, ол авлетлерини гьакъында ойлаша ва «Адилхан! Алимхан!» деп къычырагъан оьзюню авазындан силкинип уяна. Къаркъарысын сувукъ алгъан саялы, Лайла инбашына тюшген явлугъун яягъына къысды.

Терезеден гелеген гюнню ярыгъы, оьр тамны бир гесегин шавлаландыра ва тамдагъы, уьстюне къара къумач тартылгъан, Чанкасыны суратына тюшген.

Лайланы къараву суратгъа тюшдю ва ол, оьзюнден ихтиярсыз «Чанкам!» деп шыбышлады. Таныш келпет: генг мангалай, керт сакъал, къара къош къашлар. Уьстюнде чепкен-къаптал, аягъында буса маси чарыкълар, башында бухари бёрк, белине байлангъан гюмюш булан накъышлангъан белбав, акъ магьи саплы хынжалны сабына къолу салынгъан. Ол Лайлагъа къашларын да тююп, гёзтюбюнден къарайгъан йимик гёрюндю.

Ону къараву эрини суратындан къызына, къызындан эрини суратына гёче. Ата да, къыз да эки тамчы сувдай, нече де бир-бирине парх да бере эди.

Лайла иржайып, къызыны чачларын сыйпады: «Сен тувгъанда, атанг абзаргъа къоз терек орнатгъан эди. Къарт болгъанда болгъан «мени Гёгюрчюнюм» деп. Нече де кёп сюе эди, гьали сюймесин».

Яшда ата-ана такъгъан ат, яшгъа экинчи аты болуп къала. Саятгъа атасы чы нечик де, дос-къардашлары да «гёгюрчюн» дей эдилер. Саятгъа етти йыл болагъанда къоз терек биринчи керен гелим берди, айтардай болмаса да, янгылыкъ этме болду. Йыл сайын терек де, Саят да эришип оьсегендей бой сала. Экевге салкъынлыкъ береген къоз терекни тюбюне сав агьлю жыйылагъан болгъан. Яз вакътиде эртен-ахшам сумавар да салып, терекни салкъынына чай ичме оьзлер чи нечик де, хоншу аралыкъ да жыйыла.

Сёйленеген авазланы эшитип: гелинлер де тургъангъа ошай — къайынанагъа ханлыкъ етген, намусу бар адам шу заман болгъунча ятмас. «Къалаларымдан сююнюп юхлап къалгъанман, — деп хозгъалды. Ол чачларын жыйып, токъмакъгъа ошайгъан хола этди. Ол:

— Адам чы нечик де оьмюр гетгенде, чач да къарт бола экен? — деп тамашалыкъ этди.

Уьйден янгы чабылгъан акъбалчыкъны ийиси геле, янгы уьйлеринде башлап ятгъан гечеси. Гиччи уланы уьйленген сонг, ол Адилхан булан турады. Увакъ яшлары, уьстюне гелеген гелив-гетив, оьзлеге де тарлыкъ эте деп, айры турма сюйдю. Савулагъан сыйырын сатып, аранны къалкъысын да гётерип, эшик-терезесин де янгыртып, бир уьйде, алдын аякъ гийим чечме гьарве йимик зат да этип онгарды. Тюбюне жабар салгъанда, эшик-терезесин де сырлагъанда яман болмады.

Сыйыргъа аран ишлейгенде, къатынынга «къалалар» этемен деп Чанка пакъыр, ойламай болгъандыр?! Магъа мунда кёп яхшы, авлетлеринг де гьариси оьз агьлюсю булан яшасын. Шу Гёгюрчюнге де, магъа да бола. Ичине сыймасдай не малым бар?! Чанка! Сени сёзлерингни унутмагъанман: «Бир чомучдан ашагъан йимик татывлулукъ болмас», уьйлерин айры этсем де, ашын айры этмегенмен. Насипге гелинлеринг де яхшы чыкъды. Авлетлеринг де бир-бирине татывлу, гиччилер уллугъа гьюрмет эте, уллу абурун сакълай. Адилхан уланымны бир авлети эки болду. Огъар да «Солтан» деп ат къойдум. Алимханны бу йыл язбашда уьйлендирдим. Гёгюрчюнню яхшылыгъын гёрсем, муратларыма етер эдим. «Къызым белиме геле!» деп боладынг. «Гьали чи, воллагь, инбашыма етише. Тек не этесен, тереги болса да яш хасиятлары бар, билмеймен, къачан уллу болажакъ! Амаллары ёнкютюп къойгъан, уллу шашыкъ…»

Къолунда багъыр-къуман булан Мадина гелди. Ону сыпаты — къайнанагъа пашман гёрюндю. «Яшлар сама да аврумагъанмы экен?» — деп ойлашды ол.

— Сиз кепсиз болуп сама къалмагъанмы? — деп, — гирген эдим, — деди Мадина. Сонг намаз жувунма къайнанасыны алдына багъыр-къуман салды.

— Янгы уьйлеримден сююнюп, юхлап къалгъанман. Башгъа гелген-гетген болдуму?

— Къызардашым, гьали де турмагъанмы? — деп сорады Мадина. Ол Лайланы алдына гелин болуп гелгени беш-алты йыллар бола. Ана-баладай татывлу яшайлар. Гелинини де, Саятны да эки къызардаш йимик бир-бирине бавурлулугъу да ананы сююндюре эди.

— Къайдан тура, къойса, тюш болгъунча юхлажакъ. Ишлеме сюймесе де, юхлама сюе.

— Айтма хари, анашым, эшик-терезени ким сырлады, уьйлеге ким акъ чапды, — деп айыбын чайып, — билемисиз, бу гече, къоз терек дагъы да чечек ачып чыкъгъан, — деди Мадина.

— Яман тюгюл, бир йылда эки гелим, — деп Лайла айтса да, юреги сюймеди. Мадина къайнанасыны юрегиндегин билгендей: «Анашым, эсигизде бармы, о йылда къоз терек экинчи керен чечек ачгъан эди», — деди. Лайла бар затны эсге алды. «Аллагь рагьмат этгир «авруйман» деп ястыкъгъа башын да салмады, эки гюн авруп да ятмады, эртен уьйден чыкъгъан адамны, ахшамгъа оьлюп алып гелдилер. Уллу агьамияты бар йимик. Башлап ким гёрдю?» — деп сорады Лайла. «Уланынг къыргъа чыкъгъанда, гёрюп гелди», — деди Мадина. Лайла гече гёрген тюшюн табиатны аламатына багъышласа да юрегине: «Аллагьны ишин ким биле», — деп гелди. Ол гелинине: «Гёгюрчюнню тургъуз, абзарны жыйышдырып, эбе-хырлы этигиз!» — деди.

Шо гюн, бир минг тогъуз къыркъ биринчи йылны июн айыны башгъа гюнлери йимик чакъ исси, кёк булутсуз эди.

Бир жумадан берли онгарылыв юрюле: басыла хамырлар, этиле гьаливалар, бишириле ашлар, эки де гелин къайынкъызыны тувгъан гюнюне гьазирлик гёрелер.

Къоз терекни тюбюне халча да яйып, агьлю жыйылгъан эди, Лайла ашагъан савут-сабаны жувуп тёбе этген. Тек жыягъан гиши ёкъ. Ол ари барагъангъа да, бери гелегенге де: «Савутланы алыгъыз!» — дей. — «Гьейлер, шулар не юрюте?» деп къарсалай.

— Уьйден уьйге чабывул, шибир-гюбюр, кюлкюсю абзарны янгырта. Гиччи уланыны къатыны Саида гитар согъа. Саят анасыны опурагъын да гийип, белине чачакълы явлукъ да байлап, бойнуна самырсакъ оьрюмню де тагъып бийий. Мадина багъырдан теп этип къагъа. Буланы шат авазларына чырдан, къапудан оьтеген-барагъан, хоншулары къарайлар.

— Гьуя, бу сиян къыз къайдан чыкъгъан? — деп Саятны айландыра бирлери. Саят да йырлап, бийип арыгъанда, пал салма башлай:

— Пал саламан, пал! Бир аппасы, беш кепек! Айтыгъыз, кимге… кимге?! Гетгенни, гележекни, болажакъны — барын да тёкмей-чачмай, айтып беремен.

— Магъа… Магъа! — деп, гьар якъдан къычыра. Олар Саятны айланып алгъанлар.

— Тайчыгъыз ари, сал чы къызардашым, палынгны магъа, — деп, Мадина къолун узата.

— Пал салгъанны сюеген гиши салсын къолумну аясына акъчаны! — дей Саят.

— Авансгъа сал, сонг берермен, — деп тилей Мадина.

— Тилеме, башлап салынагъан пал борчгъа ярамай. Кимни къолу енгил, чыгъарыгъыз акъчаны.

Хоншу къатыны Саятны аясына акъчаланы салып:

— Къарайыкъ, тюзюн айтармы экен. Юрегиме не тутгъанны билермикен? — дей.

— Сен аз ишлеп, кёп къазанма сюесен! — дей Саят.

— Гьуя, бу недей, къызы? Аллагьисен, айт да, мен нече йыл яшажакъман? — деп сорай.

— Сен, — дей Саят, — ашайгъанынгны аз этсенг, мишикге мююз битгинче яшажакъсан… таман, сени къара акъчаларынга, дагъы не сюединг?

«Магъа! Магъа!» деп гьариси бир яндан къыччыра.

— Ёкъ, гьали мен дагъы биригизге де къарамайман, — деп гёз къысып, Саят Адилханны алдына чыгъып: «Амалым, гетгенни, гележекни, болажакъны айтаман, бер къолунгну!» — дей. Сонг Саят Адилханны къолуну аясын сыйпап: «Ялгъан айтсам, язда къулакъларым уьшюсюн! — деп шыбышлай. — Вая, амалым, сагъа узакъ ёл бар, «казённый» уьй де гёрюне.

— Герти, кёп узакъ эки орам оьтюп, уьчюнчю, — деп гетме Адилхан онгарыла. Саятны огъар хатири къалып, гёбюп токътай.

— Яхшы… Яхшы узакъ ёл, сонг? — деп, Адилхан къолун узата.

— Сагъа кёп акъча да, агьамиятлы кагъыз да гележек. Сени ягъынгда бир тиштайпа да гёрюне.

— Гьей, не тиштайпадыр о да, яшмы, къартмы? — деп, Мадина бармагъын силлей.

— Вёре, къоркъма, гелин бажив, сенден арив тюгюл, бир чюпюр чайданлыкъ! — дегенде, абзарны кюлкю янгырта.

Адилхан, къазырдашын тувгъан гюню булан къутлап, билегине гиччи «керпич» сагьатны тагъа.

Бирев къапуланы герип ачып: «Дав башлангъан. Дав!» — деп, яман тавуш булан къыччыра.

Къатынгиши учун элли йыл аз оьмюр тюгюл. Лайланы йыллары буса эллиден де оьтген. Бу чагъында, яшавуну даимге гетген, дагъы къайтып гелмежек эсделиклери юрекде пашманлыкъ тувдура.

Язбашда да, яйда да, башгъа тюгюл Лайланы юрегинде даим гюз оьмюр сюре. Ону юреги яйнап умутлары бир де бюрленмей, бюрленсе де, къайгъыларыны авурлугъу олагъа чечек ачма исив бермей.

Лайла къолтугъуна къолларын да сугъуп, мунгайып олтургъан. Абзар шып, терек башлагъа къонгъан къушлар сама да чарнамай. Ону гёзалдына юрт ягъадагъы кёк уруп, кесевдей къаралгъан, къуругъан бутакъларына къаргъалар къонгъан терек геле. Ана силкинди, эсделиклерден арчылланма сюегендей, эки къолу булан бетин яба.

Адилхан, аста булан гелип анасыны ягъында, тахтамекде олтурду. Ана-бала гьеч сёз айтмай, бир-бирине къарадылар. Дав башлангъан шо эки гюнню ичинде Лайла бек алышынгъан эди. Ону юзю саргъайгъан, яякълары ичине тюшген, гёзлери мунглу. Адилхан кюстюндю. «Аналар савда, олар даим яшай деп ойлайбыз. Гёнгюн алып, хадирин билип болмайбыз! Иш, ёлдашлар, агьлю… Анагъа заманыбыз етишмей. Парахат олтуруп, хабарлав чу къайдагъы затдыр. Аякъ уьстде: «Ажай, мен гетдим! Ажай, мен гелдим! Ажай, нечиксен?» Анагъа авлетини дагъы сёзю болма ярамаймы? — деп, Адилхан оьз-оьзюне бетлешивлер этди.

Адилхан анасыны инбашына къолун салып: «Ажай!» — деп, ону мангалайын оьпдю. Лайла иржайып, уланына къарады. «Бир зат чы бар, бу мени алдата тура», — деп ойлашды. — Гьали ол анасын оьзю рази болурдай аявлап, асырап болмагъанына бек гьёкюндю. «Аналар къалмай, дюньядан гете, сонг геч бола. Ажай, савбол, сютюнгню гьалал эт, ким биле, биз дагъы гёрюшмесек», — деп тилеме сюйсе де, бу сёзлени айтып анасын бирден-бир яндырма болмады. Ол анасыны гёнгюн алмакъ учун башгъа сёзлер айтма, бугюн огъар маслагьат берме токъташды. Тек олай сёзлени къайдан алсын? «Ажай, азиз ажайым!» дей. Бу эки-уьч сёзден къайрылары бары да унутулуп къала эди. «Балам, яшырмай айт, мен барын да билемен» деген ананы къаравунда айтылгъан эди. Ана уланыны чачларын сыйпап:

— Сен магъа не айтма сюесен, балам, — деп, ана къоркъув булан сорады. Адилхан юмуругъун ачып анасына кагъызны гёрсетгенде, ону сыпаты алышынды. Тек Лайла, шекленсе де, кагъыз кимден экенге, инамсызлыкъ этди. «Ёкъ, болмас!».

— Алимхан фронтгъа гетген. Ону савболлашма чакъы заманы болмагъандыр… Ёлдан язгъан.

Ана кюстюндю, гьалекленген юрегин басылтып:

— Алимхан, балам!.. Ажайынгны неге ойламадынг? — деп тарлыкъды. — Саида билеми? — деп сорады. Адилхан башын чайкъады. Мадина: «Анашым, билмейгенге ошай», — деп бир къайынанасына, бир де эрине къарады.

Лайла гелинини къолундагъы опуракъ дорбаны гёрюп: «Сен де, балам Адилхан, ананг булан савболлашма гелген экенсен?» — деп уланына къарап:

— Сен де, къачан? — деп сорады.

Адилхан къатынын къолундан дорбаны алып:

— Ватанына, ажайым, уланларын сынама заман гелген, — деп турду. Лайла уланын узатма артындан чыкъмады. Ол терезени алдында тахтамекде буюгъуп, тавушун чыкъма къоймайгъандай, авузуна къолун да салып олтургъан. Адилхан опуракъ дорбасын къолуна да тутуп, уллу абатлар булан чалт уьйден чыкъды. Ана, ону артындан къарап:

— Эсен-аман къайтма Аллагь насип этсин! — деди.

Адилхан ёлдан къайтып, анасыны бавруна сингди. Ана-бала савболлашдылар, биринчи керен, ол анасыны гёзлеринде гёзьяшланы гёрдю. Адилхан анасыны: «Ана-атымны ер этме, душмандан титиреме» деген сёзлерин даимге оьзю булан алып гетди.

Вокзалда да къучакълашыв-оьбюшюв болмады, бирев-биревге гьеч сёз айтылмады. Амма айтма сёзлер чи кёп бар эди. Нечик айтсын юрек дертлер булан толгъан буса. Озокъда, шо минутларда: «Давдан сонг гёрюшербизми экен» деген ойлар къайсыны да юрегине гелгендир.

Шолай шыплыкъны, сёзсюз, янгыз ойлар булан савболлашывдагъы сессизликни Саят бузду. О, Адилханны къучакълап:

— Амалым, мени азиз амалым, — деп бойнуна ябушуп йылады. — Амалым, оьзюнг булан мени де алып гет, — деп илинди. — Ат ерлеп, лап да бийик терекни башына оьрленип, оьзенде юзюп боламан. Сен тюгюлмюсен, амалым, гьар тюрлю къушланы чарнавларын магъа уьйретген, тюбек атма да, танк гьайдама да уьйренермен, душманны танклары, топлары, савутлары гьакъында агьамиятлы маълуматлар жыярман, мени къоюп гетме! — деп тиледи.

— Гёгюрчюнюм, мени биргине-бир къызашым, сен де гетсенг, амалларынгны орнунда ким къалыр?! Ажайым, яшлар сагъа аманат, — деп, Адилхан Саят булан савболлашды.

…Эшелон тербенди. Мадина яшларын бавруна басып токътады. Ол бирден Солтанны къолуна алып, уьстге гётерди:

— Къара, балам, къара, гьона сени атанг, даимге эсингде сакъла, унутма!

Темирбугъаны тавушу, дёгерчиклени къавгъасы булан Адилханны:

— Ажайым, яшлар сизге аманат! — деп, къычыргъаны эшитилди. Шо арада Саида солдатланы арасында, башы юлюнген, уьстюнде асгер опуракълары булангъы бирев оьзюне къол силлейгенни эс этди.

— Алимхан! Алим! — деп Саида къычырды.

— Савболугъуз, Саида! — деген Алимханны сёзлерин ел бир якъгъа багъып алып гетди.

— Алимхан! А-лим! — деп Саида гьуя салып пойызны бою булан чаба. «Амалым, гиччи амалым!». «Жанамал!» деп, къычырагъан авазгъа вокзал мангырап къалгъан. Бирлери: «Амалым!» деп къычыра, бирлери: «Балам! Атам! Азизим, Агъавум! Иним!». Йылав-яс, азизлени бир-биринден айырагъан унутулмас гюнлер!

Яшав — гьар заман гёзлев, давну къагьрулу йылларында буса, эки къабат гёзлейсен. Неге тюгюл де, къыйынлы заман, гьар гюню, къоркъунчлу. Юрекде сююнч, къоркъув булан уьчмююш солдат кагъызланы къаравуллайсан.

Башгъа аналардай Лайла да уланларындан гьар гюн кагъыз къаравуллай. Ол тамгъа аркъасын таяп, кёрюкню алдында олтургъан. Ананы гёзьяшлары сёнген кесевлеге тама.

Бириси уьйден Саиданы гитар да согъуп, йырлайгъан мунглу авазы ананы юрегин бирден-бир сызлата.

— Юрегингни дертлерин сарын этип сарнайсан. Гелин болуп яйнап-яшнап гийитлеринг гиймединг, сюйгенинг булан тюзевлю бир йыл да уьй тутмадынг. Кюрлюгюнг, балам, сёндю, шат юрегинг сувуду. Не этейим, не этип гёнгюнг алайым?! — деп, Лайла оьз-оьзюне зарланды. Авлети сама да болгъан буса, юрегине маслагьат болур эди. Аявлу азиз балам Алимхан, кюлесенг абзарлар, уьйлер янгырады. Кюлкюнг чю, балам, нечик де, ананга саламынг да етишмей. Бир кагъыз язып, ананга савунгну билдирсенг, дюньяларда дагъы зат тарыкъ тюгюл эди. Сени излей къайда барайым? Мени баламны гёрмедигизми? — деп кимге сорайым?

Душманны гюллеси жанынга батдымы? Сувда акъдынгмы, отда гюйдюнгмю? Ананы юреги ёрагъандай Аллагь сени этмесин…

Сенден, балам Алимхан, кагъыз ёгъу уьчюнчю йылгъа айланды. Яш тиштайпагъа янгыз уьйлерде, узакъ гюнлени, гечелени йиберме тынчмы? Не этейим: «Гетме, уланымны чырагъын сёндюрме» деп нечик айтайым?

Гитарны къылы уьзюлдю, гелинини йылайгъан авазы да, машинни тавушу да эшитилди. Лайла тамгъа харманып хозгъалма къараса да, аякълары къартыллап, еринде чёкдю.

— Анашым!.. Анашым! — деп, Саида Лайланы алдына йыгъылып, бойнундан къучакълап, тёшюне бетин къаплап:

— Анашым, айып этме, яшарман деп яшлай сени алдынга гелген эдим, айрылып гетмеймен, янгыз къалгъан анамны ойлайман.

— Йылама, къызым, йылама, биз даимге айрылмайбыз чы. Бугюн кагъыз гелмесе, гёрюрсен, тангала, бирисигюн гелир. Ай, онда-мунда ташланып къалгъандыр, гелир. Аллагь буюрса, дюньялар да парахат болур, эсен-аман оьзлер де къайтарлар.

Къайынана да, гелин де къучакълашып орамгъа чыкъдылар. Лайла, машин гёрюнмейген болгъунча ёлдан гёзюн айырмады. Гелини оьзю булан, уланыны ожагъыны исивюн алып гетгендей, анагъа авур тийди.

Лайла чыргъа таянып, къапу алда токътагъан. Бош абзаргъа гирме болмай, аякълары къартыллай. Бошагъан-сувугъан ожакъгъа нечик гирсин. Ананы къараву терезеден эшикге, эшикден терезеге гёче. Авлетлерини яйнап, яшнап турагъан кюр ожакълары, огъар нече де пашман, мунглу гёрюне. Онча кюр ожакъ, сув сепген кесевдей сувугъан.

Етимлердей бир-бирине сыйынгъан уланларыны уьйлерини ичинде ел улуй.

Гиччи уланыны уьюню эшиги агь урагъан йимик, къыжыллап, ари де, бери де чайкъала. Ана авлетини сувугъан ожагъына абат алып, гирме болмай. Анагъа нече де бийик гёрюне уланыны уьюню посагъасы.

Алдын уланы Алимханны сураты илинген бош тамны, къолуну аясы булан сыйпап, «ананга эсделикге суратынг сама да къалмагъан» — деп, Лайла тарлана. Гелини алгъасап унутуп гетгенми яда ахырынчы минутларда ананы ойлап къойгъанмы, сурат акъ шаршавгъа да чырмалып, ястыкъланы уьстюнде эди. Лайла енги булан суратны уьстюн сыйпады, ананы яшлы гёзлери иржайды. «Балам Алимхан!» Ана-бала бир-бирине къарадылар.

Терекни емишин силкгендей, яшав силкген, къайгъылар сабандай сюрюп чыкъгъан, япыракълардай саргъайгъан ананы юзюнде, уланыны къаравуну исивюнден оьктемликни, тангалагъы гюнню Уьстюнлюгюне инамлыкъны гьислери тувду.

Почтальон терезени шишасына шувшуву булан къакъды. Эки де къатын гелин де, къайнана да бир-бирине къарадылар. Гьар заман йимик оланы юрегине сююнчлюк булан къоркъув гирди.

— Я Аллагь, не хабар алып геле экен? Балаларымны къыйынын сен магъа гёрсетмегин. Тенгирим, тилеймен, шо гюнге мени етишдирмей, жанымны алгъын.

Шувшувну авазы эшитилген сайын ананы юреги къысыла. Ол къоркъувлукъ булан терезеге къарай.

Почтальон Гьажи бёркюн къолуна къысып, тизлеринден ананы алдына йыгъылды.

Агьий, гьуя тавушгъа халкъ, юрт жыйылды. Абзарлар, уьйлер мангырап къалды.

— Амалым, яшларынгны кимге аманат этгенсен?! Къарт анангны кимге къоюп гетгенсен?! Амалым! — деп, Саят гьуя салып йылай.

Лайла отбашны алдында буюгъуп олтургъан. Юрек, ташдай къатып, гёзден гёзьяш чыкъмай.

Ана, оьз къоллары булан гёзлерин япмаса, авлети оьлгенге бир де инанмас. «Уланы оьлген» деп, кагъыз гелсе де, Лайла уланы оьлгенге башгъа аналар йимик инанмай, ол къышы, язы булан уланларын гёзлеп, ёл сакълай. Нече айлар, нече гюзлер гете, гёзьяшдан ананы гёзлерини нюрю къуруй.

Гёзлев… Гёзлев… тереклер нече бюрленип, нече чечек ача, топуракъны нече къар баса. Тереклени бутакъларына къонгъан къар гюнлер булан ирий. Айлана якъ ап-акъ гёзню къамашдыра.

Ишде де, уьйде де башгъа тюгюл «мен амалларым саялы душмандан оьч алма герекмен» деген бир ой Саятгъа рагьатлыкъ бермей. Арт вакътилерде анасыны савлугъу да ёкъ. Ол къатты авругъанда: «Оьзюм булан къабурума, уланларым гёмюлген топуракъдан бир увучну салырсыз» деп васият этди.

Саят тартына туруп военкомну столуна арзасын салды. Ону къаравун эс этип, «Аллагьым, бираз бой берген буса ярамаймыды экен! Гьали: «Сагъа нече йыл бола?» — деп, сорар деген умут булан, аякъ учларындан турду.

Военком, Саят аякъ учларындан тургъанны гёрюп, иржайды.

— Сиз мени боюма къарамагъыз, мен оьзюм бюртюкге шолай гиччимен. Бу йыл гюзде магъа он сегиз йыл битежек, — деди Саят.

Ол иржайып:

— Он сегиз! Тюзюн айтса?

Саят хатири къалып:

— Иш йыллар да тюгюл. Сиз нечик англамайсыз, мен фронтгъа барма герекмен, — деди.

— Фронтгъа… сырада нечик абат алма герекни сама да билемисен?

Саят столгъа ювукълашып:

— Амалларым учун душмандан оьч алма герекни билемен. Сырада буса, нечик абат алма герекни уьйретерлер, — деди.

— Давда тиштайпагъа тынч тюгюл, къызым, — деп, военком туруп, Саятны башын сыйпады.

— Амалларын тас этип, артындан къарап турмакъ дагъы да къыйын, — деп, Саят тарланды. — Къыйынлыкъны енгме дослукъ, бирлик, Ватанымны оьлчевсюз сюювюм кёмек этер.

Кёп гюнлер, айлар, йыллар гёзлеген Уьстюнлюкню гюнюн Саят госпиталда къаршылады, контузиядан сонг тюшген эди.

Давда ортакъчылыкъ этген чакъы анасыны васиятын унутмагъан. «Оьзюм булан къабурума уланларым гёмюлген топуракъдан бир увучну салырсыз». «Мен амалымны къабурун тапмай къойман» деп ойлай. Госпиталдан чыкъгъанда, Адилханны къабурун тапды.

Гьали ол фронтдан уьюне къайтып геле эди. Саят пойыздан тюшюп, уллу таш ёлгъа чыкъды. Машинге-затгъа къарамай яяв юрюп йиберди. Ону юреги уьйге етишме алгъасай эди. Огъар айрылывну эки йылы нече де узакъ гёрюнген. Ол эшикни ачып: «Ажайым, муна сени къызынг» деп анасын къучакълажакъ кююн гёзалдына гелтире.

Саят къолъявлукъгъа чырмалгъан топуракъгъа тийип къарады.

— Къолявлукъгъа чырмалгъан топуракъ жанлангъандай исив берди. «Анангны васияты амалым». Дагъыстанда тувсанг да, Белоруссияны топуракъларында гёмюлдюнг. Азиз амалым! Къапуларынг магъа неге ачмадынг, къызашынгны баврунга неге басмадынг, — деп, ол татавулну ягъасында олтуруп, амалыны къабуруна къапланып, йылайгъандай йимик гьынкъ уруп йылады. — Оьзен бойда, агъачлыкъны ягъасында къабурунг. Къушлар мунглу чарнай терек башларда, балики, анангны зарланывун макъамлагъа салып чарнайдыр. Сын ташынга — бешмююшлю юлдуз гече булан гюндюз шавла бере. «Сынташынга 28-нчи Октябр, 1943-нчю йыл… Подполковник Адилхан Абдуллаевич Батыров!» деп язылгъан.

Юртгъа гиреген кёпюрге етише туруп, Саят токътады, биревню гёмме алып бара. Халкъны кёбюне къарап ону: «Яш да, уллу да, къарт да, сав юрт ёлгъа салагъан, мунча халкъны абурун, гьюрметин къазангъан бу оразлы адам ким экен?» деп юрегине гелди.

Адамгъа савда чы нечик де, оьлгенде де тарыкъ бола экен абур. Оьлюню уьстюне ябулгъан яшыл хара ювургъандан Саят къатын гишиге ошатды. Сынажасын къолдан-къолгъа ала туруп гелеген ким экен?

Етимлери улуй къалгъан яда авлетлерине гьасирет къалгъан анамы? — деп янгыз бир ойдан Саятны тынышы битип, абат алма болмады. Ол, гелеген халкъгъа тайышып, ёл берди.

Сынажаны алды булан, башын да салландырып гелеген оьрюм яшны гёрюп, Саятны: «Анадан тоюп болмайгъанда, етим къалдынгмы?» деп, юреги ачытды.

Халкъны арасына хозгъавул тюшдю. Халкъ гюп болуп, сынажаны ерге салып токътагъанлар. Бирден гьар санын сызлатагъан «агьий» тавуш гётерилди. Бары да тавушланы арасындан яшны тавушу гючлю чыгъа эди. Ол: «Ажайым!.. Ажайым!» деп къычыра. Яш, халкъдан айрылып, Саятгъа ябушду.

Топурагъы кепмеген къабурну бавурлап, Саят йылай: «Анам, азиз анам, уланларына гьасирет къалгъан анам».

Ят эллерде гёмюлген уланыны бир увуч топурагъы анасыны къабуруна сыйынгъан.