ТИЗИВ ДАРС

1978-нчи йыл уллу рус язывчусу Лев (атыны герти формасы — Лёв) Николаевич Толстой тургъанлы 150 йыл тамамланды. Китапларында ол терен гьакъыллы пикруланы ва сёзлени хазнасын къоюп геттен.

Толстой Ясная Полянада тувгъан, оьсген ва оьмюрюню аслам пайын шонда йиберген. Яшланы кёп сюеген Лев Николаевич Ясная Полянадагъы сабанчыланы яшлары учун хыйлы хабарлар ва ёмакълар язгъан. Оланы Толстой «Азбукада» (яъни, «Алифбада») ва «Рус оxув китапларында» чыгъаргъан. Эсгерилген китапланы яхшылыгъындан нечесе яшлар я охума-язма уьйренген.

Яшлар учун язгъан китапларына Толстой бырынгъы адабиятындан ва тюрлю-тюрлю халкъланы яшавундан хыйлы мисаллар къошгъан.

Бырынгъы юнан алими, фалсафачы ва шаир Эзоп язгъан къысгъаракъ, тынч англашылагъан масалланы Толстой айрокъда ушата болгъан. Эзоп гьалиден эки минг беш юз йыллар алда яшагъан. Шолай буса да, бырынгъы масал-тизив дарс, шолай дарс гьеч унутулмай.

Эки ёлдашны ва аювну гьакъында язылгъан масал кёплени эсиндедир. Ёлдашланы бириси, къоркъуп, тез терекге мине, биревюсю буса ёлда ятып къала. Аюв гелип, ону ийислел гетип къала. Терекдеги ёлдашы ерге тюшюп: «Аюв къулагъынга не айтды?» — деп сорай. «Къыйынлыкъ гелгенде ёлдашын къоюп къачма ярамай деп айтды», — деген ёлдашы. Бу мисал оxув китапларда да, гиччи заманыбызда охугъан китапларда да къаршы бола. Шо масалны гиччинев яшлар да биле. Амма ону Эзоп язгъанын, Толстой буса рус тилге гёчюргенни билегенлер кёп аз.

Яда буса къойчу яшны гьакъында язылгъан белгили масалны алайыкъ. Шо яш бир себепсиз: «Бёрюлер геле! Бёрюлер!» — деп къычырып, адамлагъа къоркъув бере болгъан. Бир гюн, гертилей де, бёрю гелип къала! Къойчу яш къычырма кёмекге чакъырма башлай. Чакъырса да, масхара этедир деп, кёмекге бирев де гелмеген. Бу масалны да Эзоп язгъан, Толстой буса рус тилге гёчюрген. Бизге таныш бырынгъы масалланы Иван Андреевич Крылов гёчюрген. «Ченгертки ва Хомурсгъа», «Къаргъа ва Тюлкю», «Бёрю ва чабакъчы» деген масаллар да шолайлардан гьисаплана. Шаир Крылов масалланы шиъру булан гёчюре болгъан, Толстой буса хабар къайдада гёчюрген.

Эзопну масалларын гёчюрегенде Толстой олaны халкъ айтывларына, халкъ ёмакъларына ошатып язгъан, башгъаларын буса яшавда ёлугъагъан хабарлагъа айландыргъан. Масалларда ёлугъагъан агьвaлaтлaны Толстой анадаш табиатгъа, яшавгъа къыйышдырма бажаргъан. Натижада, шолар рус масаллагъа айланып, ахырда Толстойну асарлары болуп къалгъан.

Бырынгъы масаллар натижа чыгъарыв булан бите болгъан. Масал не гьакъда хабарлайгъанны вa нeгeр уьйретегенин яшлар англажакъ деп инaнгъан Толстой масалдагъы агьвалатны ва гьаракат этегенлени хасиятларын натижа чыгъармай гёрсетип къойгъан.

Толстой, Эзопну масалларын тюз гёчюрмек муратда, бырынгъы юнан тилни уьйренген ва кёп китаплар охугъан. Эзопну гьакъында нече тюрлю маълуматлар да бар. Биревлер, сайки, къыр жанланы ва табиатны тиллерин билеген Эзоп насипли адам болгъан деп токътандыра. Бёрюню тамагъына тыгъылгъан сюекни чыгъаргъан турна ва саллангъан юзюм салкъынны алма бажармагъан тюлкюню гьакъындагъы масаллар ёмакъ къайдада ва бек уста язылгъаны саялы гиччилер учун да, уллулар учун да къужурлу. Амма масал, ёмакъдан башгъа биз болуп чанчыла, мысгъыллай ва бувара. Сонг да, масал англашывлу тил булан ва къысгъача языла.

Эзоп Ксанф деген байгъа ялгъа тургъаны саялы огъар насипсиз дейгенлер де бар. Хожайынына туврасын айтма къоркъагъан Эзоп масалларын ёрaвлар булан язгъан дейлер. Гьакъыкъатда, Ксанфдан къоркъмайгъан Эзоп тютюн айта болгъан. Эзоп, гертилей де, къоркъмайгъан, гьакъыллы адам ва тизив фалсафачы болгъан. Масалларында ол халкъны гьакъ юрeкден кюлете гелген. Кюлкю не къадар гючлю буса, оxувчу да шо къадар гьакъыллы бола болгъан. Неге тюгюл де, гьар масал тизив дарс гьисапда кёп затлагъа уьйрете. Эзопну гьакъында нечесе тюрлю хабарлар къалгъан. Шоланы бирисин Толстой «Азбука» китабында басма этгeн. Бир гезик Ксанф Эзопгъа: — Хоншудагъы тойгъа гелгенлер кёпмю экен? Билип гел, — деп, тапшура.

Эзоп барып, хоншусуну посагъасыны алдына тёнгекни салып, ягъада къаравуллап олтура. Той бите. Уьйден чыкъгъан-чыкъгъан тёнгенге сюрюне, тек бирев сама ёлдан тайдырмай. Ахырда бир къарт къатын тёнгекни ягъагъа тайдыргъан.

Эзоп уьйге къайта.

— Тойда адам кёпмю эди? — деп сорай хожайыны.

— Биргине-биревню гёрдюм, шо да къарт къатын эди, — дей Эзоп.

— Багъ, олай нечик бола? — деп хожайыны тамашалыкъ эте.

— Нечик болсун — посагъадан абатлангъан-абатлангъаны тёнгекге сюрюне эди, — дей Эзоп. — Гьеч бирев тёнгекни алып тайдырмады. Къойлар да шолай эте. Ахырда къарт къатын алып тайдырды. Гьона, адамлар шолай болар. Тойда къарт къатындан къайры бирев де ёкъ эди.

Эзопну масалларында адамлар, илагьлар, гьайванлар да ёлугъа. Амма Эзоп кимни ва нени гьакъында хабарлай буса да, инг алдын яшлагъа тергев бакъдыргъан. Шо себептен болма ярай, ону бир-бир масалларындагъылар маска гийген яшлагъа бек ошай. Суратчы Михаил Рамадни де Эзопну масаллaрыны башгъалыкъларын гёрсетме чалышгъан.

«Азбуканы» ва «Рус оxув китабын» Толстой биринчилей 1874-1875-нчи йылларда чыгъаргъан. Шо китаплардан алынгъан хабарлар яшлагъа танывлу: «Филипок»; «Уьч аюв», «Ит хортма», «Кавказ есири», «Къаплан ва ит» ва оьзгелери шолайлардан гьисаплана. Шо китаплар булан янаша, гьали яшлар Лев Толстойну масалларын да охума болажакъ. Масаллар Толстой гьазирлеген къайдада ерлешдириле. Башлап инг де тынч масаллар, бара-бара четимлери геле. Булар барысы да гиччипав оxувчулар учун язылгъан.

Eduwart Babay (Эдуард Бабаев)