⁂
«Ot bitgen yerge ot biter, suw aqğan yerden suw ağar» dey.
Temir yollar duşmanlanı qoluna tüşgende, köpden berli taşlanıp qalğan arba yollar yañırdı.
Baküden Rostowğa, Lawaşadan Aştarxanğa, Aştarxandan Burawqalağa yürüygen bolşevik kağızlar Yaxsaydan ötegen boldu.
18-nçi yılda üç de yaqdan telleri gelip, üç de yaqğa telleri getegen ullu telbağana Yaxsaydan edi.
Neçe kağız gelse, Zaynulabid, Alibekhajini zamanında çıqğan yırnı bir gesegin göñürey bola edi.
Bu dunyağa qulaq salıp qarasa: Kağız yürüy geçe demey, gün demey. Geçeletip köp kağızlar yürüse, Kim qurumsaq turma bolur indemey?
Turma bolmay Zaynulabid getdi. Onu ornunda telbağana bolup atası qaldı.
Arada bir-eki ay da getmedi, bir qarañı geçe abzarğa eki yanaşa yulduz girdi wa aytdı:
– Ajay, sorağan gişige: men Yaxsayda yoqman. Yaxşımı?
– Yaxşı, sapda turmayğan balta.
– Balta sapğa göre bolma gerekmi, Ajay, sap baltağa göre bolma gerekmi?
Men oylaşıp qaldım. Buğar qayda ediñ dep de soramadım.
– Barğan yeriñde ne gördüñ? – dedim.
– Pilaw etegenleni de, talaw etegenleni de, Ajay.
– Yaxsayda yoqmudu olaylar?..
Ol meni bulan xabarlay busa, adatı edi: çeçegen yomaq yimik tapşurmalı söyler edi. Men oylaşıp turağanda özü çeçer edi…
Bu gezik atası gelip laqırıbız gesildi. Atası ulanına xoşgeldi de bermedi, onu qolun da almadı, amma yañı gelgen qonaqğa yimik soraw etdi (qumuqlanı şo türlü adatların saqlayğan gişi edi o. O zaman men onu es de etmey edim. Hali ullu bolğan sayın yıraqdağı zatnı bek göregen bolğanman). Ol soradı:
– Lawaşadan gelgen, artdağı kağızğa qarağanda Bakü işçileni baş göteriwü canlı getgenge oşay.
– Can beregenler köp bolsa, şolay bola.
– Tamaşa sen saw qalğanıñ.
– Ölmege buyruq yoq edi.
«Buyruq bulan ölemi, yazıw bulan ölmeymi?» dep esime gelip toqtasam da çıdamağa bolmadım.
– Bakülege barıp atışıp yürümeseñ, seni kim qoymay?
– Aytmasa bolmadı, Ajay. Aytayıq, sen awursan, seni yaş tapmasañ kim qoymay?
Bu bulay degende, atası çığıp getip qaldı. Men buğar uruşdum:
– Menden uyalmay busañ, atañdan sama uyalmaymısan?
– «Ullu suwda uyat yoq» dey, Ajay, – dedi. – Biz gemesi buzulğanlarbız. Amma qutulmağa gerekbiz.
– Bir yaqdan dawğa qarşısız, birdağı yaqdan daw etesiz.
– Qan tögülmey, yaş tuwulamı?
– Hara dağı da aylı qatınğa çıqdı.
– Sen aytıp bitmege qoy, Ajay. Bir bar: qursaqdağı yaşnı getermek uçun qıynalmaq. Şolay analağa Allahnı miñ naʼlätı bolsun. Birdağı bar: sappa-saw solaq yimik yaş tapmaq uçun qıynalmaq. Artdağısı uçun ölmege de yarar. Meni muradımnı yaşatmaq uçun, men yetti keren de ölermen. Nege tügül meni muradım saw tuwğan yaşğa oşay – dep, Zaynulabid artın biraz masxarağa saldı. – Meni tabağanda qıynalğanıña hökünçlü busañ, ma öltür.
Men yımşadım.
Meni bir zat esime gelip getdi. Zaynulabid Aştarxanğa barağanda, oğar ondan yaxşı cınslı pastannı urluğun yiberirsen dep tapşurğan edim. Şo urluqnu Baküden sama nege geltirmediñ dep soradım.
– Geltirgenmen, Ajay – dedi – bek tiziw, bek yañı cınslı pastannı urluğu.
– Qayda dağı?
– Çaçıp turaman.
– Ne yerge?
– Tek yerge çaçılağan urluq tügül, Ajay.
– Dağı qayda çaçıla?
– Adamlanı yüreklerine, oğar Lenin urluq dep aytıla. Ondan bolğan pastanğa da nasip pastan dey – dedi.
Men awzumnu açıp qarap qalğan busam yaray.
– Awzuñnu yap hali, Ajay – dedi. – Men hali şo urluqnu özümnü yurtumdağı adamlanı yüreklerine çaçıp sınaw etip qaramağa süyemen. Soñ okrugdağı adamlanı yüreklerine, soñ tarlawnu dağı da gengleşdirmege tüşejek – dedi.
Bu laqırğa artdan gelip, atası tıñlap tura bolğan eken. Ol ulanını inbaşına qolun salıp:
– WoLlah qurdaş, şo urluqnu meni yüregime de çaçğansan, yürek meniki, bilemen – urluq zaya getmejek, – dedi.
Şo zaman men yüregime tıñlap qaradım. Yüregim urluq gömülgen bir uwuç topraq yimik tomalıp tura busa yaray dep esime geldi.
– Ayt hali, pilaw da, talaw da ne zatlardan etile?
– Ekisi de bir zatlardan bola: dügüden, maydan, kişmişden.
– Pilaw tatıwluluqnu, talaw – öçlüknü işarası tügülmü, Ajay?
– Dür.
Soñ bu mağa çeçmege başladı:
– Dunyadağı milletleni birisi asil dügü, birisi süzük may, birisi süyeksiz kişmiş. Bakü yaqda, Ajay, milletlege talaw hazirleygenler quturup tura.
– Xasawyurt yaqda da tura, – dedim men. – Mıçığış – qumuqnu malın talay, canın awurta, qumuq – noğaynı, barısı da – o rusnu. Şo milletler bir-biri bulan dos bolar dep meni çi esime gelmey.
– Meni de gelmese yaray edi, dosluqnu ullu ustasın tanımay busam. Milletleni dosluğunu ondan ullu ustası dunyağa çıqmağan.
– Kimdir o?
– Orusyatnı toprağın yarıp çıqsa da, Kafkaznı taw-taşına da tamur yayıp ösgen bir ajayıp Terek – dedi.
Hali qara çı sen: ulanımnı awzundan eşitmegen busam, men bu sözleni barısın da unutğan bolajaq edim. Taza gerti zat bar sağa o. Ol esime gelgen sayın, ol aytğan sözler de esime gele. Yaznı sağınğanda, gün de sağınılağanı yimik, o zaman ol aytğan bir-bir zatlanı hali añlap gelemen. Sañırawğa tüşden yerli degenley dağı.
– Orus çu tügüldür şo – dedim.
– Orus, Ajay – dedi. Amma onu oruslardan da artıq tatarlar süye, tatarlardan artıq ermeliler süye, olardan da artıq – dağıstanlılar, amma barından da artıq men süyemen. Şonu men isbat da etermen – dep tabanın tirep basıp ere turdu. Basılğan tabanın görgende onu «Tañçolpanda» çıqğan bir yırı esime tüşdü:
Tabanıñ tirep bas, basğan yeriñe, Bir abat ayağıñ basma sen geri, Hazir tur, tökmege aziz qanıñnı, El uçun, xalq uçun, gelgende yeri.
Ol istolğa yuwuq bolup yazmağa girişdi. Men aytdım oğar:
– Seni süymeygenler mağa solağay bolşevikni anası da bara dep, eşitdirip aytalar. Oñ qoluñ bulan yaz dağı.
Bu küledi.
– Nete, sol qolnu Allah yaratmağanmı? – dedi. Soñ qaşların tüyüp aytdı. – Meni sol qolum yazğan zatlar, ozoqda, o körpe tonlağa solağay tiyejek. Qara çı sen, – dep, ol kitaplanı arasında xotğanıp, özü çığarğan «İşçi xalq» degen sari tüslü gazetni yayıp, köp aqtarmay oxudu:
«Dağıstandağı biyler-baylar özler har erten, har axşam, Nikolaynı zamanından qalğan taşlanğan generallar bulan quçaqlaşıp yürüseler de, sabançı Mahamma bulan, sabançı İwannı birikmege qoymay» dep mağa qaradı. – Añlaysan çı. Bu meni sol qolumnu hüneri, Ajay, – dedi. – Haligezik oñ qolda. Hali sen qara. Mahamma da, İwan da, Dasi de, Güntuwğan da, Amarsu da, Abram da dos bolamı, bolmaymı?
Şol geçe ol getip de qaldı. Yoq. Zaynulabid yoq.
Oylaşıp soñ-soñ añladım: ol İwan dep, ozoqda orusnu, Mahamma dep dağıstanlını, Dasi dep mıçığışlını, Güntuwğan dep noğaylını, Amarsu dep ermelini, Abram dep cuwutnu ayta bolğan.