Morfologiçeskiy sposob
Prilagatelnıye, obrazowannıye etim sposobom, delätsä na otımennıye i otglagolnıye.
İz affiksow, obrazuüşix otımennıye prilagatelnıye, naiboleye produktiwnım yawläyetsä aff. -lı (-li, -lu, -lü). Adyektiwı, obrazowannıye pri pomoşi etogo affiksa, w osnownom wırajayut obladaniye tem predmetom ili kaçestwom, nazwaniyem kotorogo slujit imä, ot kotorogo oni obrazowanı: güçlü «silnıy» (ot güç «sila»), tuzlu «solenıy» (ot tuz «sol»), suwlu «wodänistıy» (ot suw «woda»), qayğılı «ozaboçennıy» (ot qayğı «zabota»), atlı «konnıy» (ot at «kon»).
Krome togo, prilagatelnıye s aff. -lı (-li, -lu, -lü) ukazıwayut na lokalnuyu prinadlejnost subyekta: yaxsaylı «aksayewskaya» (ot Yaxsay «Aksay»), tarğulu «tarkinskiy», (ot Tarğu «Tarki»), dağıstanlı «dagestanes» (ot Dağıstan «Dagestan»), yurtlu «selskiy» (ot yurt «selo»).
Odnako, aff. -lı (-li, -lu, -lü) obrazuyet ne tolko otnositelnıye prilagatelnıye, no i kaçestwennıye. Posledniye obrazuütsä ot abstraktnıx imen suşestwitelnıx: hürmetli (ot hürmet «uwajeniye»), haqıllı «umnıy» (ot haqıl «um»), yañurlu «dojdliwıy» (ot yañur «dojd»).
Aff. -lı prisoyedinäyetsä k imenam deystwiya na -ıw. Woznikaüşiye pri etom proizwodnıye soxranäüt w swoyom znaçenii ottenok glagolnosti, ne rasprostranäüşeysä w obşey semantike statiçeskoy kaçestwennosti, çto sblijayet ix s priçastiyami^1^: maqtaw «xwala, wosxwaleniye» – maqtawlu «poçötnıy», baylaw «swäzka» – baylawlu «swäzannıy».
Drugim produktiwnım affiksom otımennogo slowoobrazowanya prilagatelnıx yawläyetsä aff. -sız (-siz, -suz, -süz). Etot affiks po swoyey funksii antonimiçen aff. -lı: (-li, -lu -lü). S pomoşü -sız (-siz, -suz, -süz) obrazuütsä imena prilagatelnıye, kotorıye ukazıwayut na otsutstwiye togo ili inogo predmeta ili kaçestwa, nazwaniyem kotorogo slujit imä, ot kotorogo oni obrazowanı: aysız geçe «bezlunnaya noç», namussuz adam «bessowestnıy çelowek», qayğısız adam «bezzabotnıy çelowek», paydasız awaralar «naprasnıye xlopotı».
Aff. -sız (-siz, -suz, -süz) ot imen suşestwitelnıx s konkretnım znaçeniyem, tak ce kak i aff. -lı (-li, -lu, -lü), obrazuyet otnositelnıye prilagatelnıye, ot abstraktnıx ce imen suşestwitelnıx – kaçestwennıye prilagatelnıye: küysüz adam «bolnoy, nezdorowıy çelowek», rahmusuz adam «bespoşadnıy çelowek», süykümsüz yaş «nesimpatiçnıy malçik», qayğısız adam «bezzabotnıy çelowek», suwsuz çöller «bezwodnıye stepi».
Prilagatelnıye, obrazowannıye pri pomoşi aff. -lı (-li, -lu, -lü), ne wsegda protiwopostawläütsä prilagatelnım s affiksom -sız: (-siz, -suz, -süz): yerli xalq «mestnoye naseleniye», yersiz xalq «bezzemelnıy narod».
Oçen produktiwnım affiksom, wırajaüşim lokalnuyu i wremennuyu xarakteristiki, yawläyetsä aff. -ğı (-gi, -ğu, -gü): yazğı yañur «letniy dojd», güzgü cüjek «osenniy sıplenok», yazğı çaq «wesennäya pogoda», geçegi poyezd «noçnoy poyezd».
Etot affiks obrazuyet i otnositelnıye prilagatelnıye. Upotrebläyas s suşestwitelnımi w forme mest. padeja, prilagatelnıye s aff. -ğı (-gi, -ğu, -gü) oboznaçayut lokalnuyu prinadlejnost: şahardağı xalq «gorodskoye naseleniye», tawdağı biçen «seno, naxodäşeyesä w gorax», bawdağı yaşikler «yaşiki, naxodäşiyesä w sadu», üydegi şkaf «şkaf, naxodäşiysä w dome». Aff. -ğı (-gi, -ğu, -gü) pribawläyetsä ne tolko k imenam suşestwitelnım, no i k nareçyam: axşamğı waqti «weçerneye wremä», ertengi çaq «utrenneye wremä», haligi zaman» «nastoyaşeye wremä».
İz affiksow, obrazuüşix otglagolnıye prilagatelnıye, kumıkskomu yazıku naiboleye swoystwennı sleduüşiye.
-
Aff. -ıq, -ik, -uq, -yük, -q, -k yawläyetsä samım produktiwnım affiksom, obrazuüşim prilagatelnıye ot glagolow: yırt – «porwat» yırtıq «porwannıy», biş – «warit» – bişik «warenıy (napolowinu)», buz – «isportit», «ruşit» – buzuq «razruşennıy», «isporçennıy», süz – «proseyat» – süzük «proseyannıy», «prozraçnıy», qor – «bereç», «skrıt», «ukrıt» – qoruq «ukrıtoye (mesto)», çiri – «tuxnut» – çirik «tuxlıy». Prisoyedinäyas k glagolnım osnowam etot affiks oboznaçayet rezultat deystwiya, wırajennogo osnowoy. Po mneniü A.N.Kononowa, wozmojno, w dannom sluçaye mı imeyem delo s pozdney kontaminasiyey dwux razliçnıx po proisxojdeniü affiksow. Murapa etegen bişirik almanı iyisi abzardan ötüp, oramğa da yayıla bara edi (Kerimow) «Zapax poluwarennıx yablok, iz kotorıx delali warenye, rasprostranälsä ne tolko na dwor, no i na ulisu»; Mawla zalim bek alğasap barsa da, käntornu eşikleri yabuq tabuldu (M. Abukow) «Xotä Mawla i poşöl oçen bıstro, dweri kontorı okazalis zakrıtımi»;
-
Affiks -ğaq, -gek (-gik): tay – «skolznut» – tayğaq «skolzkiy», kur- «suşit» – qurğaq «suxoy», tur- «stoyat – turğaq «stoyaşiy (na çasax)», «çasowoy», il – «weşat» – ilgek (ilgik) «podweşennıy», «prilipçiwıy».
-
Affiks -paq: qır – «skrebit» – qırpaq «skrebuçiy», «redkiy», «neglubokiy», yır – «rwat» – yırpak «porwannıy», çir - «pret», isportitsä», «gnit» – çirpaq «prelıy», «gniloy», «wetxiy», «opalönnıy».
Affiks -çıq (-çik, -çek) obrazuyet kaçestwennıye prilagatelnıye so znaçeniyem obıçnosti priznaka, sklonnosti k çemu-nibud: maqtançıq yaş «xwastliwıy malçik», erinçek adam «leniwıy çelowek», üyrençik «priwıçnıy».
Affiks -ın (-in, -un, -ün) ukazıwayet na razmer, obyem: uzun «dlinnıy», qalın «tolstıy», tegin «besplatnıy».
Krome rassmotrennıx wışe affiksow, imeütsä yeşe maloproduktiwnıye affiksı: -ç: qızğanç «cadnıy», -ğaq: tayğaq «skolzkiy», -çan: uyalçan «stesnitelnıy», -ğaç: yalanğaç «golıy», -aç: qorqaç «trusliwıy», -inki: göterinki «pripodnätıy», -naq: cıynaq «ciwoy», -çan: uyal – «stesnätsä» – uyalçan «stesnitelnıy», qoş «dobawit», «meşat» – qoşulçan «smeşannıy»; -r: qayna – «kipet» – qaynar «goräçiy», «kipäşiy»; -ç: aylan – «krutitsä» – aylanç «krujnıy», qazan – «dobiwatsä» – qazanç «dobitıy», «zarabotannıy», qızğan – «calet» – qızğanç «cadnıy», «skupoy»; -unç,- ünç: yuq – «pitat» – yuğunç (yuğunçlu) «pitatelnıy», «wkusnıy», süy – «lübit» – süyünç (süy + ünç) «radostnıy», «priyatnıy»; -ma oboznaçayet priznak prosessa ili rezultata deystwiya: buw – «duşit» – buwma «uduşliwıy», aylan – «krutitsä» – aylanma (aylanmalı) «krujnıy», qawra – «soxnut» – qawrama «wısoxşiy», bur- «krutit», «zakruçiwat», «wertet» – burma «kuçeräwıy», «kudräwıy», tuw – «rojdatsä», «roditsä» – tuwma «s rojdenya», «rojdönnıy tak»; -çıq, -çik: maqtan – «xwastat» – maqtançıq gişi «xwastaüşiy çelowek», bulğan – «stat mutnım» – bulğançıq suw «mutnaya woda», üyren – «nauçitsä» – üyrençik iş «priwıçnoye delo»; -çek: erin – «lenitsä» – erinçek qatın «leniwaya cenşina»; -iw: tiz – «wstraiwat w räd», «priwesti w porädok» – tiziw gişi «porädoçnıy çelowek», tiziw üyler «zameçatelnıy dom»; -ş: tanı – «uznat» – tanış gişi «znakomıy çelowek» -ğın: qız - «nakalätsä» – qızğın iş «sroçnoye delo»; -ğıç (-qıç): yırt – «rwat» – yırtğıç haywanlar «xişnıye ciwotnıye»; -ğa: qıs – «cat», «tesnit» – qısğa söz «korotkoye slowo».
Kak widno iz wışeizlojennogo, xotä affiksı, obrazuüşiye prilagatelnıye ot glagolow mnogoçislennı, w bolşinstwe swoyem oni maloproduktiwnı: oni obrazuyut tolko odno-dwa nowıx slowa.
Xotä i redko, prilagatelnıye obrazuütsä i ot samix prilagatelnıx.
-
Affiks -geri: iç «wnutrenniy» – içgeri üy «wnutrennäya komnata», «çulan».
-
Affiks -ğaç: yalan «bosoy» – yalañaç (yalan +ğaç): yalañaç yaş «golıy rebenok».
Ot nareçiy obrazuütsä prilagatelnıye w osnownom s prostranstwennım i wremennım znaçeniyem. Affiks -ğı, -gi prisoyedinäyetsä k nareçyam, imeüşim affiks mestnogo padeja -da, -de: içinde «wnutri» – içindegi üy «wnutrennäya komnata», «komnata, çto wnutri». Osnownım znaçeniyem etogo affiksa yawläyetsä oboznaçeniye mestonaxojdenya lisa ili predmeta, a potomu takiye prilagatelnıye inogda nazıwayut lokatiwnımi.