Proşedşeye nezakonçennoye wremä (Bitmegen getgen zaman) w kumıkskom yazıke
Proşedşeye nezakonçennoye wremä obrazuyetsä soçetaniyem osnownogo glagola w forme nastoyaşego wremeni i wspomogatelnıx glagolow edi, bolğan, kotorıye izmenäütsä po lisam i çislam.
[Polojitelnaya forma (barlıq forma)] | Yedinstwennoye çislo | Mnojestwennoye çislo |
---|---|---|
Men yaza edim – ya pisal(a) | Biz yaza edik – mı pisali | |
Sen yaza ediñ – tı pisal(a) | Siz yaza edigiz – wı pisali | |
Ol yaza edi – on pisal, ona pisala | Olar yaza edi(ler) – oni pisali |
|Men söyley edim – ya goworil(a)|Biz söyley edik – mı goworili| |Sen söyley ediñ – tı goworil(a)|Siz söyley edigiz – wı goworili| |Ol söyley edi – on goworil, ona goworila|Olar söyley edi(ler) – oni goworili|
Otrisatelnaya forma: yazmay edi "ne pisal".
Forma wozmojnosti: yazıp bola edi "mog napisat (togda)".
Forma newozmojnosti: yazıp bolmay edi "ne mog napisat (togda)".
Postanowka affiksa woprosa: affiks woprosa mojet stoyat i posle osnownogo glagola na -a, -ye, -y, i posle wspomogatelnogo glagola edi: yazamı ediñ? // yaza ediñmi? Predpoçteniye otdayut forme yazamı ediñ?
[Spräjeniye formı na -a, -ye, -y + bolğan] | Yedinstwennoye çislo | Mnojestwennoye çislo |
---|---|---|
Men ayta bolğanman – ya goworil, okazıwayetsä, togda | Biz ayta bolğanbız | |
Sen ayta bolğansan. | Siz ayta bolğansız | |
Ol ayta bolğan. | Olar ayta bolğan(lar) |
|Men tiley bolğanman – ya, okazıwayetsä, prosil togda|Biz tiley bolğanbız| |Sen tiley bolğansan|Siz tiley bolğansız| |Ol tiley bolğan.|Olar tiley bolğan(lar)|
Forma otrisanya: aytmay bolğan ne goworil togda".
Forma wozmojnosti: aytıp bola bolğan on mog togda goworit".
Forma newozmojnosti: aytıp bolmay bolğan "on ne mog goworit togda".
Postanowka affiksa woprosa: affiks woprosa mojet stoyat tolko posle wspomogatelnogo glagola: Ayta bolğanmı? "Goworil li?"
Formı na -a + edi, -a + bolğan oboznaçayut proşedşeye nezakonçennoye deystwiye, swäzannoye s opredelennım otrezkom wremeni, predşestwuüşim momentu reçi. W otliçiye ot proşedşix wremen na -dı i -ğan, forma nezakonçennogo proşedşego wremeni wırajayet prodoljitelnoye, mnogokratnoye, nezakonçennoye deystwiye w proşlom.
Po znaçeniü (mnogokratnost i nezakonçennost) eta forma protiwopostawlena proşedşemu kategoriçeskomu na -dı i rezultatiwnomu na -ğan. "…proşedşeye kategoriçeskoye upotrebläyetsä w dramatiçeskix mestax reçi, dlä smenı fazisow deystwiya, t.ye. w rasskaze … forma nezakonçennogo proşedşego upotrebläyetsä dlä wırajenya statistiçeskix momentow deystwiya, dlä peredaçi dekoratiwnogo fona, na kotorom razwertıwayetsä dinamika deystwiya, t.ye. pri opisanii" (Dmitriyew 1940: 113). Türlü opuraqlar giyip tpoyğa barağan qızlar yimik bezengen terekler de, yapıraqları tögülüp, kir giygen yimik görüne edi (3. Atayewa) "Derewya, poxojiye na odetıx w raznoswetnıye platya dewuşek na swadbe, kogda listya opali, kak budto nadeli traur". Ol saban salıp yaşaw ete edi. … oram qıdırıp yürüygenleni payların alıp sürüp, aşlıq çaçıp, köp payda göre edi. Bırınğı zamanlardan qalğan esgi ağaç sabannı qollay edi (N. Batırmurzayew) "On krestyanskim trudom (bukw. paxotoy) cil. … skupaya zemli (pai) u bezdelnikow, wspaxaw, zaseyaw (zernom), xoroşiye doxodı poluçal. Polzowalsä ostawşeysä s drewnix wremen soxoy". Terek başdan anadaş tawlanı göre edik. Tuwğan ojaqğa neçik tañ antlar bere edik (A. Akayew) "S werxuşki derewa rodnıye gorı wideli. Kak rodnomu oçagu swätıye klätwı dawali".
Eti analitiçeskiye formı -a + edi, -a + bolğan, w sostaw kotorıx wxodät osnownoy glagol w nastoyaşem wremeni i wspomogatelnıye glagolı w proşedşem wremeni na -dı, w proşedşem wremeni na -ğan, w swäzi s osnownım wremennım znaçeniyem imeüt yeşe räd ottenkow wremeni, realizuyemıx ukazannımi formami w sostawe slojnogo nezakonçennogo nastoyaşego:
a) oboznaçayet deystwiye mnogokratnoye, powtoräüşeyesä, postoyannoye, obıçnoye, blizkoye k nastoyaşemu wremeni, iduşeye yesli ne ot toçki oboznaçenya momenta reçi, to blizkoy k nemu. W kontekste takiye formı çasto soprowojdaütsä slowami tura, qalmay, toqtamay, bölmey, daim, quru: Saw gün şo külayımnı haqında söyley tura edim. Qaburuna toqtamay yürüy tura edim. Ara bölmey külayıma qarama yürüy edim. (N. X. Olmesow) "Selımi dnämi goworil o swoyey sobaçke. Besprerıwno xodil na yee mogilu. On wse wremä xodil smotret na swoyego şenka". O awruy tura edi "On wse wremä bolel". Üyde atañ barmı? – Yatıp tura edi. "Doma otes yest? – Lejit" (bukw. on prileg). Biz biçenlikge yetişgende, tañ bilinip gele edi "Kogda mı doşli do senokosnogo uçastka, tolko naçalo rasswetat (tolko rasswetalo)";
b) oboznaçayet deystwiye, swäzannoye s opredelennım otrezkom wremeni i zawerşennoye w proşlom: Bizge gele bola edi. Barı da qardaşları bulan ariw tura edi. Özünü işin taza ete edi. Yurtnu köp süye edi. Yurtğa gelgende ağaçlıqğa, awlaqğa çığa edi, giççi zamanında oynağan yerlerine bara edi. "K nam prixodil bıwalo. S rodstwennikami w xoroşix otnoşenyax bıl. Swoyu rabotu çisto, akkuratno delal. Selo lübil. Kogda bıwal w aule, w les, w pole uxodil, poseşal mesta, gde w detstwe igral" (N. X. Olmesow).
Pri etom forma na -a + edi yawläyetsä boleye şirokim wremennım fonom, çem drugiye formı: Biz gelgende, ol ölüp tura edi "Kogda mı prişli, on bıl uje mertw". Biz qonaqlay gelsek, bek şat bola edi "Yesli mı prixodili w gosti, on oçen bıwal rad".
W russkom yazıke forme proşedşego nezakonçennogo wremeni w osnownom sootwetstwuyet proşedşeye nesowerşennoye, potomu çto w samoy prirode form na -a + edi, -a + bolğan naliçestwuyet znaçeniye nastoyaşego wremeni, osnownım znaçeniyem form yawläyetsä mnogokratnost, powtoräyemost, nezawerşennost deystwiya w proşlom.