Buduşeye opredelennoye wremä (Belgili gelejek zaman) w kumıkskom yazıke
Osnowa glagolow buduşego opredelennogo wremeni obrazuyetsä pri pomoşi affiksow: -ajaq, -yejek (posle soglasnıx); -caq, -cek (posle glasnıx). Naprimer: bar-ajaq "poydet", gel-yejek "pridet", oxu-caq "proçitayet", işle-cek "porabotayet".
Pri spräjenii k osnowe prisoyedinäütsä liçnıye affiksı (I tip).
[Polojitelnıye formı] | Yedinstwennoye çislo | Mnojestwennoye çislo |
---|---|---|
Men barajaqman – ya poydu. | Biz barajaqbız – mı poydem. | |
Sen barajaqsan – tı poydeş. | Siz barajaqsız – wı poydete. | |
O, ol barajaq – on poydet. | Olar barajaq(lar) – oni poydut. |
|Men getejekmen – ya uydu.|Biz getejekbiz – mı uydem.| |Sen getejeksen – tı uydeş.|Siz getejeksiz – wı uydete.| |Ol getejek – on uydet.|Olar getejek(ler) – oni uydut.|
[Otrisatelnıye formı] | Yedinstwennoye çislo | Mnojestwennoye çislo |
---|---|---|
Men barmajaqman – ya ne poydu. | Biz barmajaqbız – mı ne poydem. | |
Sen barmajaqsan – tı ne poydeş. | Siz barmajaqsız – wı ne poydete. | |
O, ol barmajaq – on ne poydet. | Olar barmajaq(lar) – oni ne poydut. |
Forma na -ajaq mojet wırajat otrisaniye pri pomoşi modalnogo slowa tügül "net, ne": barajaq tügülmen, barajaq tügülsen, barajaq tügül, barajaq tügülbüz, barajaq tügülsüz, barajaq tügül(ler). Takaya forma upotrebläyetsä w osnownom w razgowornoy reçi i oznaçayet, çto deystwiye, kotoroye wırajeno glagolom, kategoriçeski ne budet sowerşeno.
Forma na -ajaq oboznaçayet deystwiye, sleduüşeye za momentom reçi, w sowerşenii kotorogo goworäşiy twerdo uweren. Forma na -ajaq ne xarakterizuyetsä bogatstwom znaçeniy. Tem ne meneye w kontekste ona priobretayet nekotorıye ottenki buduşego konkretnogo wremeni:
-
Oboznaçayet deystwiye, sleduüşeye za momentom reçi, s ottenkom predostorojnosti, preduprejdenya: Örden buyruq gelejek "Swerxu prikaz postupit". Bek bürkew edi: yawajaq "Bılo oçen duşno: dojd poydet".
-
Kategoriçnost formı na -ajaq usiliwayetsä powtorom yee w razliçnıx soçetanyax: Etejeksen etejek, et dağı tatıwu bulan "Wed sdelayeş, togda delay so wkusom". Men oğar aytajaqman aytajaqlanı "Ya yemu skaju to, çto polojeno".
N.K. Dmitriyew otmeçayet, çto "pri nekotorıx slowax i oborotax, kotorıye wırajayut kak bı absolütnuyu garantiü w sowerşenii deystwiya, upotrebläyetsä isklüçitelno buduşeye II (forma na -ajaq). Odnako awtor "Grammatiki kumıkskogo yazıka" mejdu formoy na -ajaq i formoy na -ar nikakix widowıx razliçiy ne widit. "… Razliçiye dwux russkix buduşix: sowerşennogo ("pridu") i nesowerşennogo ("budu prixodit") ne imeyet niçego obşego s sootnoşeniyem kumıkskix buduşego I (na -ar) i buduşego II (na -ajaq), kajdoye iz kotorıx, w zawisimosti ot konteksta, mojno perewodit po-russki i sowerşennım i nesowerşennım widom".
Mejdu tem po xarakteru protekanya prosessa, t.ye. w yego otnoşenii k predelu, rezultatu, dlitelnosti, powtoräyemosti, forma na -ajaq i forma na -ar w kakoy-to mere otliçaütsä drug ot druga: forma na -ar blizka k russkomu nesowerşennomu widu, a forma na -ajaq – k sowerşennomu widu.
W russkom yazıke buduşeye wremä glagola imeyet dwe formı: buduşeye prostoye i buduşeye slojnoye.
Prostoye buduşeye wremä obrazuyetsä ot glagolow sowerşennogo wida putem pribawlenya k osnowe liçnıx okonçaniy.
Takim obrazom, forma prostogo buduşego wremeni otliçayetsä ot formı nastoyaşego wremeni tolko osnowoy, t.ye. prostoye buduşeye wremä obrazuyetsä ot osnowı sowerşennogo wida (napisat – napişú, napíşite), a nastoyaşeye wremä obrazuyetsä ot osnowı nesowerşennogo wida (pisat – pişú, píşete).
Forma prostogo buduşego wremeni, kak i nastoyaşego wremeni, izmenäyetsä po lisam i çislam.
Prostoye buduşeye wremä upotrebläyetsä:
-
Dlä wırajenya buduşix deystwiy, kogda wnimaniye sosredotoçiwayetsä ne na prodoljitelnosti deystwiya, a na dostijenii rezultata: "Çto ya sdelayu dlä lüdey!" – silneye groma kriknul Danko. – "Xalq uçun men ne etejekmen!" – kök köküregenden de güçlü qıçırdı Danko. Naşe delo prawoye. Mı pobedim. – Biz tüzbüz. Biz üst bolajaqbız. Çtob, umiraya, smog skazat: "Wse silı, wsä cizn bıli otdanı borbe za oswobojdeniye çeloweçestwa". – Ölegende aytıp bolmaq uçun: "Barı güçüm, bar yaşawum xalqımnı azat etme berdim. Kto k nam s meçom pridet, ot meça i pogibnet. – Bizge şöşge bulan kim gelse, şöşgeden ölme de ölejek.
-
Dlä reşitelnogo wırajenya neizbejnosti, priwıçnosti deystwiya ili dlä wırajenya otkaza ot deystwiya, soznanya nesposobnosti k deystwiü ili newozmojnosti deystwiya: Reşetom wodı ne nanosiş. – Elek bulan suw almas. Kak auknetsä, tak i otkliknetsä. – Sen bolğan küyde sağa da bolajaq. Çto poseyeş, to i pojneş. – Ne çaçsañ, şonu alarsan. Bez truda ne wılowiş i rıbki iz pruda. – Qıyın tökmeyli, kölden balıq da tutmassan.
-
Dlä wırajenya powtoräüşixsä odnokratnıx deystwiy: Burä mgloyu nebo kroyet, wixri snejnıye krutä, to, kak zwer, ona zawoyet, to zaplaçet, kak ditä. – Köknü boran bürkeley, bir qır can yimik uluy, bir de yaş yimik yılay. To serım wolkom pronesetsä po stepi, to … – Bir gök börü yimik çalt tüzlükden gete, bir de …
-
Dlä oboznaçenya deystwiya, otnosäşegosä k proşedşemu wremeni, w opisanyax: Cil Bazarow u Arkadya, prowodil opıtı. Bazarow wstanet utrom rano i otprawitsä k ozeru. – Bazarow Arkadiylerde yaşay edi, sınawlar ete edi. Bazarow erten tez tura, kölge gete. Katerina toskowala po swoim roditeläm. Wstanet rano i pobejit k reçke i otplıwayet daleko-daleko. – Katerina ata-anasın bek sağına. Erten tez turup, özenge çaba, yüzüp arige gete.
Slojnoye buduşeye wremä ili buduşeye wremä nesowerşennogo wida obrazuyetsä soçetaniyem form buduşego wremeni wspomogatelnogo glagola bıt i infinitiva sprägayemogo glagola.
Wspomogatelnıy glagol bıt izmenäyetsä po lisam i çislam, ukazıwayet na wremä, no ne oboznaçayet osobogo deystwiya, deystwiye wırajayetsä infinitivom.
Slojnoye buduşeye wremä oboznaçayet deystwiye, kotoroye sowerşitsä w buduşem, ono ne ukazıwayet na dlitelnost i rezultatiwnost deystwiya: Ya budu cit po zakonam otsow i dedow. – Men ata-babalarımnı yaşawun uzatajaqman.
W kaçestwe wspomogatelnogo glagola mogut upotreblätsä glagolı stat i naçat, kotorıye pridayut znaçeniü buduşego wremeni dopolnitelnoye znaçeniye naçala deystwiya: Naçnu rabotat po-nowomu. Ne stanu raskrıwat taynu. – Yañı küyde işleme başlajaqman. Sırımnı çeçmejekmen.
İtak, forma buduşego wremeni, oboznaçayuşaya dostijeniye rezultata, neizbejnost, priwıçnost deystwiya, soznanya nesposobnosti k deystwiü ili newozmojnosti deystwiya, w russkom i kumıkskom yazıkax w osnownom ekwiwalentnı. W kumıkskom oni wırajaütsä formami -ajaq, -ar. Çto kasayetsä takix znaçeniy formı prostogo buduşego wremeni russkogo yazıka, kak powtoräüşixsä odnokratnıx deystwiy, znaçeniye proşedşego wremeni w opisanyax, to im w kumıkskom yazıke mogut sootwetstwowat formı nastoyaşego wremeni.