Ponuditelnıy zalog (yükletiw darajalıq) w kumıkskom yazıke
Ponuditelnıy zalog – tipiçnaya osobennost kumıkskogo yazıka, kak i wsex türkskix yazıkow.
W russkom yazıke pobuditelnogo zaloga kak osoboy grammatiçeskoy kategorii net. Glagolı ponuditelnogo zaloga oboznaçayut pobujdeniye k deystwiü poweleniyem, prikazaniyem, prinujdeniyem, prosboy. "… Osnownoye soderjaniye ponuditelnogo zaloga swoditsä k spesifiçeskomu ottenku znaçenya, kotorıy xarakterizuyetsä kak wmeşatelstwo odnogo subyekta w deystwiye drugogo. Wmeşatelstwo eto ponimayetsä wesma şiroko, naçinaya ot prikazanya do molçaliwogo popustitelstwa sowerşit çto-libo" (Dmitriyew 1940: 134-135)
Ponuditelnıy zalog obrazuyetsä kak ot perexodnıx, tak i ot neperexodnıx glagolow. Glagolı ponuditelnogo zaloga wsegda perexodnıye, daje w tom sluçaye, yesli obrazowanı ot neperexodnıx glagolow.
W otliçiye ot russkogo yazıka, w kotorom perexodnost ne imeyet formu wırajenya, w kumıkskom razliçaütsä glagolı s formalno wırajennoy i formalno ne wırajennoy perexodnostü.
Ponuditelnıy zalog, kotorıy obrazowan ot osnow perexodnıx glagolow, predpolagayet uçastiye w deystwiy ne meneye dwux subyektow, iz kotorıx odin yawläyetsä ispolnitelem deystwiya, wırajennogo glagolnoy osnowoy, a drugoy – tolko zastawläyet, pozwoläyet sowerşit deystwiye. Odin subyekt podçinen drugomu.
Subyekt, ponujdaüşiy k deystwiü, yawläyetsä w predlojenii podlejaşim i poetomu stoit w forme imenitelnogo padeja. Subyekt-ispolnitel deystwiya oformläyetsä datelno-naprawitelnım padejom. Subyekt-ispolnitel yawläyetsä obyektom, w predlojenii – koswennım dopolneniyem. Naprimer: Men studentge xabar yazdırdım. (Subyekt, ponujdaüşiy k deystwiü, – men "ya", subyekt-ispolnitel – studentge "studentu". Subyekt-ispolnitel sowerşayet deystwiye, perexodäşeye na prämoy obyekt xabar "rasskaz".)
W deystwii, wırajennom ponuditelnımi glagolami, obrazowannımi ot neperexodnıx osnow, takje uçastwuyet ne meneye dwux obyektow: Anası yaşın yuxlatdı "Mat usıpila rebenka" (Mat zastawila rebenka spat). No ponuditelnost u glagolow neperexodnıx, po srawneniü s glagolami perexodnımi, ne tak yasno wırajena. Poetomu ponuditelnıye glagolı, obrazowannıye ot neperexodnıx osnow, semantiçeski kak bı sliwaütsä s perexodnımi glagolami osnownogo zaloga. Odnako ix otojdestwlät nelzä xotä bı potomu, çto ponuditelnıye glagolı, obrazowannıye ot neperexodnıx osnow, krome perexodnosti, priobretayut i ponuditelnoye znaçeniye. Ponuditelnıye glagolı, obrazowannıye ot neperexodnıx glagolow, otliçaütsä ot perexodnıx osnownogo zaloga i tem, çto ot nix ne obrazuyetsä wozwratnıy zalog.
Ponuditelnıy zalog w zawisimosti ot perexodnosti i neperexodnosti isxodnoy osnowı imeyet dwe raznowidnosti: a) ponuditelno-perexodnıye glagolı; b) ponuditelno-kauzatiwnıye glagolı.
Ponuditelno-perexodnıye obrazuütsä ot osnowı neperexodnıx glagolow osnownogo zaloga, priobretayut znaçeniye perexodnıx s ponuditelnım ottenkom. İm w russkom yazıke sootwetstwuyut glagolı deystwitelnogo zaloga, no oni mogut peredawatsä i analitiçeski: wspomogatelnıy glagol zastawit, dat, poprosit, welet, pozwolit w sprägayemoy forme plüs osnownoy (neperexodnıy) glagol w neopredelennoy forme: Men erten tez yaşlanı turğuzdum "Ya utrom rano razbudil detey (zastawil wstat)". Onu xabarı bizin kületdi "Yego rasskaz nas nasmeşil (zastawil smeyatsä)".
Ottenok ponuditelnosti proyawläyetsä dowolno yasno, yesli prämım obyektom (obyektom-ispolnitelem) yawläyetsä oduşewlennıy predmet: Kitapnı geltir "Prinesi knigu". Seni geltirsin "Tebä pust priwedet (poprosit pridti)".
Ponuditelno-kauzatiwnıye glagolı, obrazowannıye ot osnow perexodnıx glagolow osnownogo zaloga i ot osnow ponuditelno-perexodnıx glagolow, priobretayut yarko wırajennoye ponuditelnoye znaçeniye. Oni na russkiy yazık peredaütsä w osnownom analitiçeski: wspomogatelnıy glagol zastawit, dat, poprosit, welet, pozwolit w sprägayemoy forme + osnownoy (perexodnıy) glagol w neopredelennoy forme: Men yaşğa suw içirdim "Ya zastawil rebenka pit wodu". Oğar güçden aytdırdım "Ya nasilno zastawil yego goworit".
Xarakternoy osobennostü kumıkskogo yazıka, kak i drugix türkskix yazıkow, yawläyetsä naliçiye wdwoyne ponuditelnıx glagolow, kotorıye obrazuütsä ot prostıx ponuditelnıx s pomoşü dopolnitelnıx affiksow ponuditelnogo zaloga, çislo etix "stepeney dlä kumıkskogo glagola (kak i wo wsex türkskix yazıkax) teoretiçeski ne ograniçeno: krome "wtoroy stepeni" mojet bıt "tretya stepen", "çetwertaya stepen": bil-dir-mek "zastawit znat" – bil-dir-t-mek "zastawit zastawit znat" – bil-dir-t-dir-mek – "zastawit zastawit zastawit znat" … mojno predpolojit, çto istoriçeski eti affiksı bıli swäzanı s raznımi kategoryami i tolko wposledstwii sowpali w odnoy…" (Dmitriyew 1940: 136).
Forma ponuditelnogo zaloga mojet wırajat znaçeniye, blizkoye k znaçeniü stradatelnogo zaloga: Men utdurdum "Ya proigral" (doslowno: Ya dal drugomu pobedit sebä). Men kitabımnı urlatdım "U menä ukrali knigu" (doslowno: Ya dal ukrast moyu knigu). W takix predlojenyax pri skazuyemıx w forme ponuditelnogo zaloga otsutstwuyet grammatiçeski wırajennıy obyekt (on ne mojet bıt subyektom dannogo deystwiya) i subyekt, ponujdaüşiy deystwiye, passiwen.
Glagolı ponuditelnogo zaloga obrazuütsä s pomoşü razliçnıx affiksow:
a) posredstwom affiksa -dır, -dir, -dur, -dür: yaz – yaz-dır "zastaw pisat", et – et-dir "zastaw delat", or – or-dur "zastaw cat", süy – süy-dür "zastaw lübit"; gluxim variantom wıstupayet affiks -tır, -tir, -tur, -tür, kotorıy ne otrajayetsä w orfografii: yat – yat-tır (orf. yatdır) "zastaw leç", tut – tut-tur (orf. tutdur) "zastaw derjat", tik – tik-tir (orf. tikdir) "zastaw şit", tök – tök-tür – (orf. tekdür) "zastaw lit";
b) nemnogoçislennıye glagolı prisoyedinäüt affiks – -tır, -tir, -tur, -tür. W nix ponuditelnost ne tak yasno wırajayetsä: gel – gel-tir "prinesi, priwodi, wozbudi", tol – tol-tur "napolnäy, zapolnäy; wıpolnäy; zaräjay", öl – öl-tür "ubey". Oni obrazowanı ot neperexodnıx glagolow.
w) prisoyedineniyem affiksa -ıt, -it, -ut, -yut, -t: yalq – yal-qıt//yalqdır "utomläy, nadoyeday", sarq – sarq-ıt "day teç" (tonkoy struykoy), qorq – qorq-ut "ispugay, ugrojay (k.-libo)", üşü – uşü-t "obmorojiway", küle – küle-t "nasmeşi", ürk – ürk-yut "wspugiway";
g) posredstwom affiksa -ır, -ir, -ur, -yür: qaç – qaç-ır "obrati w begstwo, poxişay, ugonäy", iç – iç-ir "zastaw pit, napoi, day napitsä", tüş – tüş-yür "opusti, osajiway" göç – göç-yür peremeşay, perewodi , geç – geç-ir perepraw, perenosi", uç – uç-ur "zapuskay, day wozmojnost uletet, wıpuskay";
d) pri pomoşi affiksa -ar, -yer: çıq – çığ-ar "wıtaşi, zastawläy, pozwoläy wıyti; wıpuskay; wıtaskiway", qayt – qayt-ar "wozwraşay, otpraw nazad kogo-çto-l.", get – get-yer "udaläy, smıway, stiray; prowodi (wremä)";
ye) pri pomoşi affiksa -ğuz, -giz: tur – tur-ğuz "zastaw wstat; razbudi", tir-giz "ojiwi, woskresi". W sowremennom kumıkskom yazıke osnowa glagola tir- bez affiksa ne upotrebläyetsä;
yö) posredstwom affiksa -ğar, -ger: öt – öt-ger "priwodi; propuskay, pereprawläy, zastawläy proyti po çemu-l., skwoz çto-l., çerez çto-l.", qut-ğar "oswobodi, wıpusti". W sowremennom kumıkskom yazıke qut+ğar stali nedelimoy osnowoy;
c) posredstwom affiksa -ız, -iz: aq – ağ-ız "plıwi, leysä", em – em-iz "sosi, kormi grudü". Ponuditelnaya forma emiz w sowremennom kumıkskom literaturnom yazıke ne upotrebläyetsä;
z) affiksı -set, -dar obrazuyut ponuditelnıy zalog ot yediniçnıx glagolnıx osnow: gör – gör-set "pokaji, ukaji, predyawi", aw – aw-dar "powali, skloni".
W sowremennom russkom yazıke ponuditelnogo zaloga net. Odnako perejitoçno soxranilas nebolşaya gruppa glagolow s ottenkom kauzatiwnogo znaçenya.
Glagolı 2-go klassa (infinitiv na -ye-t) imeüt neperexodnoye znaçeniye, a glagolı togo ce kornä, prinadlejaşiye k 5-mu klassu (infinitiv na -i-t), otliçnıye ot perwıx tolko suffiksom glagolnogo klassa, imeüt perexodnoye znaçeniye:
russkiy | kumıkskiy |
---|---|
belet – belit | aq bolmaq – aq etmek // aq çapmaq |
çernet – çernit | qara bolmaq – qara etmek //yala yapmaq |
sinet – sinit | gögermek – gök etmek // gök urmaq. |
Glagolı na -i-t w dannom sluçaye imeüt ne tolko perexodnoye znaçeniye. Oni oboznaçayut "spesialno zastawlät çto-to delat" ili "zastawlät naxoditsä w kakom-to sostoyanii". Naprimer, belit oznaçayet "zastawlät bıt belım". Glagolı 5-go klassa na -i-t s tem ce znaçeniyem, kak zdes, mogut wıstupat i kak proizwodnıye ot perexodnıx ce glagolow drugix klassow (oni spesialno oboznaçayut "zastawlät sdelat to, çto wırajeno neproizwodnım glagolom". Naprimer, pit – poit (pomimo suffiksa glagolnogo klassa eta forma xarakterizuyetsä i çeredowaniyem w osnowe "zastawlät pit"). Takiye glagolı so znaçeniyem "zastawlät delat" prinäto nazıwat kauzatiwnımi. Eto ostatki drewnix indoyewropeyskix yazıkow, w kotorıx kogda-to wıdelälsä ponuditelnıy zalog, kotorıy wırajalsä izmenenyami w glagolnoy osnowe (çeredowaniyem glagolnogo kornä i suffiksa).
W nastoyaşeye wremä kauzatiwnıye glagolı w russkom yazıke otnosätsä k glagolam deystwitelnogo zaloga, no oni çastiçno soxranäüt ottenok znaçenya "zastawit çto-libo delat" ili "zastawit naxoditsä w kakom-to sostoyanii". Sr.:
osnownoy zalog | ponuditelnıy zalog |
---|---|
pit – içmege | poit – içirmege |
lejat – yatmağa | polojit – yatdırmağa |
gasnut – sönmege | pogasit – söndürmege |
staret – qartaymağa | sostarit – qartaytmağa |
belet – ağarmağa | belit – ağartmağa |
çernet – qaralmağa | çernit – qaraltmağa |
zelenet – yaşğarmağa | pozelenit – yaşğartmağa |
sidet – olturmağa | sajat – olturtmağa |
Glagolı deystwitelnogo zaloga russkogo yazıka w kontekste mogut imet ponuditelnıy ottenok: Ya sşil palto w masterskoy – Men palto tikdim (tikdirdim). W ukazannom predlojenii odin i tot ce russkiy glagol deystwitelnogo zaloga mojet peredawatsä na kumıkskiy yazık to perexodnım glagolom osnownogo zaloga, to glagolom ponuditelnogo zaloga.
Yesli deystwiye, wırajennoye glagolom deystwitelnogo zaloga, sowerşayetsä samim subyektom (podlejaşim), to russkomu glagolu deystwitelnogo zaloga w kumıkskom sootwetstwuyet perexodnıy glagol osnownogo zaloga, yesli imeyetsä w widu, çto deystwiye sowerşayetsä ne samim subyektom (podlejaşim), a çerez kogo-to – glagolom ponuditelnogo zaloga: Ya sbril borodu (sam) – Men saqalımnı yülüdüm (osn. zalog). Ya sbril borodu (w parikmaxerskoy) – Men saqalımnı yülütdüm (ponuditelnıy zalog).
İtak, otsutstwiye w russkom yazıke ponuditelnogo zaloga ne oznaçayet, çto ponuditelnost w nem ne mojet bıt wırajena.