Wzaimno-sowmestnıy zalog (ortaqlıq darajalıq) w kumıkskom yazıke
Glagolı wzaimno-sowmestnogo zaloga w kumıkskom yazıke oboznaçayut sowmestnoye deystwiye dwux ili neskolkix subyektow, pomoş ili sodeystwiye komu-libo w ispolnenii rabotı. W kumıkskom yazıke wzaimno-sowmestnıy zalog glagolow obrazuyetsä ot osnow glagolow pri pomoşi affiksa -ış / -iş / -uş / -yüş / -ş: gör-yüş-mek "widetsä", kömekle-ş "pomogi", quçaqla-ş "obnimaysä", ur-uş "rugaysä", tart-ış "tägaysä, spor, soperniçay".
W russkom yazıke wzaimnogo zaloga kak osoboy grammatiçeskoy kategorii net, tak kak wzaimnoye znaçeniye russkix glagolow spesialnımi grammatiçeskimi formami ne wırajayetsä.
Russkiye glagolı wzaimnogo znaçenya otnosätsä k wozwratno-srednemu zalogu.
Glagolı wzaimno-sowmestnogo zaloga kumıkskogo yazıka boleye upotrebitelnı, çem glagolı wzaimno-wozwratnogo znaçenya w russkom yazıke. Wzaimno-wozwratnıy zalog glagola russkogo yazıka obrazuyetsä pri pomoşi affiksa -sä, kotorıy sootwetstwuyet po znaçeniü slowosoçetaniü "drug druga". Pri sopostawlenii glagola wzaimno-sowmestnogo zaloga kumıkskogo yazıka s wzaimno-wozwratnım znaçeniyem russkogo glagola obnarujiwayetsä: kumıkskiye glagolı wzaimno-sowmestnogo zaloga, kak i russkiye glagolı wzaimno-wozwratnogo znaçenya, oboznaçayut deystwiye, kotoroye sowerşayetsä dwumä ili neskolkimi lisami, iz kotorıx kajdoye liso yawläyetsä proizwoditelem deystwiya i obyektom togo ce deystwiya so storonı drugogo proizwoditelä (ili proizwoditeley deystwiya):
Axırda qurdaşlar görüşdüler. – Nakones-to, druzya wstretilis.
Qurdaşlar quçaqlaşdı. – Druzya obnälis.
Olar dağı da yoluqma seyleşdiler. Oni dogoworilis wstretitsä yeşe raz.
W otliçiye ot russkogo yazıka, w kotorom glagolı wzaimno-wozwratnogo znaçenya obrazuütsä tolko ot perexodnıx glagolow, w kumıkskom yazıke glagolı wzaimno-sowmestnogo zaloga obrazuütsä kak ot perexodnıx, tak i ot neperexodnıx glagolow: öp "seluy" – öbüşeler "seluütsä", ur "bey" – uruşalar "rugaütsä", söyle "gowori, razgowariway" – söyleşeler "dogowariwaütsä", gör "widet" – görüşeler "widätsä (wstreçaütsä)", süz "boday" – süzüşe "bodaütsä", gel "prixodi" – gelişe "dogowariwaütsä, sxodätsä", tart "täni" – tartışa "tägaütsä".
Glagolı wzaimno-sowmestnogo zaloga kumıkskogo yazıka, obrazowannıye ot neperexodnıx osnow, oboznaçayut sowmestnoye ili odnowremennoye deystwiye dwux ili neskolkix subyektow bez wozwrata deystwiya na nix samix. Na russkiy yazık oni obıçno peredaütsä analitiçeski (opisatelno): "sowmestno, odnowremenno delat çto-to" ili "sowmestno, odnowremenno naxoditsä w opredelennom sostoyanii":
Qawğa toqtaşıp tura - Şum zatix. (Wse perestali goworit.)
Olar işni bir aydan bitdirmege toqtaşdı - Oni reşili zakonçit rabotu çerez mesäs.
Ustalar işge girişdi - Mastera prinälis za rabotu. (Naçali rabotat – sowmestno, odnowremenno.)
Olar atışdı - Oni streläüt.
W dannıx primerax ni odin subyekt deystwiya ne yawläyetsä obyektom deystwiya dlä drugogo subyekta, t.ye. perexodnosti deystwiya net. Odno i to ce deystwiye sowerşayetsä ne odnim lisom, a dwumä ili neskolkimi sowmestno, odnowremenno.
Glagolı wzaimno-sowmestnogo zaloga, obrazowannıye ot perexodnıx osnow, oboznaçayut:
-
Wzaimnost deystwiya (deystwiye naprawleno wzaimno na samix deyateley). Oni na russkiy yazık peredaütsä: a) glagolami wzaimno-wozwratnogo znaçenya wozwratno-srednego zaloga: öbüşe "seluütsä", quçaqlaşa "obnimaütsä", süzüşe "bodaütsä (bodayut drug druga)", yabuşa "deretsä", çabuşalar "rubilis", çoquşa "derutsä (o ptisax), ssorätsä, branätsä"; b) opisatelno s pomoşü slow "drug druga", "drug s drugom": sögüşe "rugayut drug druga", tizilişe "wıstraiwaütsä w räd (wıstraiwaütsä odin za drugim)", toqalaşalar "derutsä drug s drugom, izbiwayut drug druga".
-
Sowmestnost deystwiya. Kumıkskiye glagolı w etix sluçayax peredaütsä na russkiy yazık glagolami wzaimno-wozwratnogo znaçenya: Biz oylaşabız – Mı dumayem. Xalq xozğalışğan – Narod wolnuyetsä, wosstal. Olar çatışğan. – Oni slilis, porodnilis.
Glagolı wzaimno-sowmestnogo zaloga po swoyey semantike mogut wırajat kak wzaimnost, tak i sowmestnost: qaraşmaq "pereglädıwatsä i sowmestno smotret", görüşmek "powidatsä i sowmestno widet", çaqırışmaq "zwat drug druga i sowmestno zwat kogo-libo", tanışmaq "znakomitsä drug s drugom i sowmestno znakomitsä s kem-libo", atışmaq "perestreliwatsä, strelät sowmestno", gelişmek "sxoditsä w çem-libo s kem-to, sowmestno prixodit k soglaşeniü", uruşmaq "rugatsä, branitsä drug s drugom, branitsä, bitsä, rugatsä mejdu soboy".
Glagolı wzaimno-sowmestnogo zaloga upotrebläütsä ne tolko w znaçenii wzaimnosti i sowmestnosti, no i wmesto mnojestwennogo çisla (w osobennosti w 3-m lise, gde pokazatel mnojestwennosti w kumıkskom yazıke otsutstwuyet). W etom znaçenii kumıkskiye glagolı sootwetstwuyut russkim glagolam mnojestwennogo çisla: barışdı "oni soşlis", tabuşdu "wstretilis", cıyılışdı "sobralis", çatışdı "soşlis, splelis", öbüşdü "poselowalis", ayrılışdı "razoşlis", yuwuqlaşdı "sblizilis", quçaqlaşdı "obnälis", söyleşdi "dogoworilis", tartışdı "sorewnowalis, tägalis". Eto osobıy sposob wırajenya mnojestwennogo çisla, xarakternıy dlä nekotorıx türkskix yazıkow.
W russkom yazıke kumıkskim glagolam wzaimno-sowmestnogo zaloga inogda sootwetstwuyut: wozwratnıye glagolı, stoyaşiye wne zaloga: yabuşmaq "borotsä", söyleşmek "sgoworitsä"; neperexodnıye glagolı bez -sä, imeüşiye leksiçeskoye znaçeniye wzaimnosti: erişmek "sporit", uruşmaq "powzdorit", dawlaşmaq "woyewat", xabarlaşmaq "besedowat".
W sopostawläyemıx yazıkax subyektı wzaimno-sowmestnogo deystwiya mogut wıstupat:
-
Wse w kaçestwe podlejaşego:
a) podlejaşeye w forme mnojestwennogo çisla:
Biz yaxşı tanışdıq - Mı xoroşo poznakomilis.
Yaşlar öçeşdiler - Deti possorilis.
Olar bir-birine yuwuqlaşdılar - Oni priblizilis drug k drugu
Olar tez gelişdiler - Oni bıstro dogoworilis.b) w roli podlejaşego, wırajennogo odnorodnımi çlenami predlojenya:
Anası da, qızı da quçaqlaşdılar - Mat i doç obnälis
Satıwçu da, alıwçu da gelişip bolmay tura - Prodawes i pokupatel nikak ne dogoworätsä.w) w roli podlejaşego, wırajennogo koliçestwenno-imennım soçetaniyem:
Eki yaş yabuşa - Dwa malçika derutsä.
Eki at tebişe - Dwe loşadi lägaütsä.W kumıkskom yazıke podlejaşeye, wıstupaüşeye w kaçestwe subyekta wzaimno-wozwratnogo deystwiya, çasto upotrebläyetsä w forme yedinstwennogo çisla, togda kak w russkom yazıke w etix sluçayax – wsegda wo mnojestwennom çisle.
Sıyır süzüşe - Korowı bodaütsä (bodayut drug druga).
Yaş yabuşa - Malçiki borütsä.Na mnojestwennost ukazıwayet forma wzaimno-sowmestnogo zaloga.
-
Odin w kaçestwe podlejaşego, drugoy w kaçestwe koswennogo dopolnenya, kotoroye w russkom yazıke oformläyetsä tworitelnım padejom s predlogom s, a w kumıkskom – osnownım s poslelogom bulan "s":
Men atam bulan ölgen ayuwğa yuwuqlaşdım. - Ya s otsom priblizilsä k mertwomu medwedü.
Erqardaşı qızardaşı bulan quçaqlaşdı. - Brat obnälsä s sestroy.
Ol ağası bulan sawballaşdı. - On prostilsä so starşim bratom. -
Odin w kaçestwe podlejaşego, drugoy w kaçestwe koswennogo dopolnenya w forme datelnogo naprawitelnogo padeja (w kumıkskom yazıke). W russkom etoy forme sootwetstwuyet forma datelnogo padeja s predlogom k ili tworitelnogo s predlogom s:
Yoldaşına yuwuqlaşdı - Priblizilsä k drugu.
Qonaqğa soraşdı - Pozdorowalsä s gostem.Subyektı grammatiçeski mogut bıt ne wırajenı, oni wosstanawliwaütsä ili po kontekstu, ili po liçnım affiksam glagola: seyleşdik "mı dogoworilis drug s drugom", öbüşdük "mı selowalis", sawbollaşdıq "mı prostilis".