Dawut bulan Läyla
İlmu bulan edepni Üyrenme qara haman. Dünyada bir zat yoqdur Cahil qalmaqdan yaman.
Çarxıñnı boş üyretme. Yaşlay bir yoruqğa sal, Adamğa eki zat gerek: Biri ilmu, biri mal.
Dünyada talaylı adam – Ekisi de bar gişi, Biri de bolmağan soñ, Köp buzuqdur onu işi.
N. degen şaharda Abdurahman degen bir gişi bar edi. Özü olay bay bolmasa da, yaxşı ilmu bilegen, gözü açılğan gişi edi. Bu Abdurahmannı Dawut dep bir ulanı, Zaynap dep bir qızı bar edi. Bu şaharda dağı da İbrahim degen bir ullu bay gişi bar edi. Munu da Ahmat dep bir ulanı, Läyla dep bir qızı bar edi.
Dawut da, Ahmat da bir maktapda oxuyğan yimik, Läyla da, Zaynap da qızlar maktabında oxuy ediler. Dawut da, Ahmat da maktap yoldaşlar bolmaq sebepli, bir-birini üyüne barıp geliwü bolğan da yimik, Zaynap da, Läyla da bir-birini üyünde erkelep yürüy ediler. Abdurahman da, İbrahim de yaşları bir-biri bulan tatuwlu bolup qatnamaq sebepli, özler de bir-birini tarıq-geregin bitdirip, üylerine barıw-geliwleri de bola edi. Abdurahman bay bolmağan uçun bir tabun adamlar yimik, Allah mağa buyurmağandır, rizqım bar busa, arslanqaplannı mañalayında busa da, özü gelir, qıynalmaq boş zat, Allahğa tawakel etip turğandan yaxşısı yoq dep, Allah belgili etgen sebeplege de qaramay turağan yalqıw erinçeklerden tügül edi, daim Allahğa etegen ibadatına da kemçilik etmey, qazanmaqnı qastında edi, yaşlarına da ilmu, edep, yaxşı qılıqlar üyretip, yamanlıqğa gözleri qaramayğan yolda tarbiya etedi. Abdurahman bir gün İbrahimlege barıp olturup, aşap-içip turağanda, İbrahim ayta:
– Abdurahman, bilmeymen neçikdir seni işiñ? Sen bek qast etip qazanasan, bir gün boş turmaysan, özüñ aldı yerli bolmaysan. Aqçanı tutup bolmaysan dep esime gele. Ozoqda, har kim de bilme gerek mal qazanmaq hüner tügül – malnı tutup saqlamaq hüner.
Abdurahman:
– İbrahim, men seni olay baylığın, mallı bolmaqlığın özleni añlawundan, biliminde, özleni tutup bolmaqlığından göregen adamlardan dep xıyal etmey edim, yanğılış bolğan ekenmen, baylıq degen – Allahnı qolundağı zat. Adam onu neçaqı qazansa da, neçaqı bek tutsa da Allah taydırma baqğanda, saqlap, bek etip bolmas. Qazanğan uçun da, men bay bolmayman dep, gişi boş turma da yaramas, sen köp yaxşı bilesen: men bir gün boş da turmayman, qazanaman, tutup bolmayman demege men puç yürüp, içgi içip, kart oynap, olay mallanı bitdirip, üyleni buzağan israplıqlarda* bolmayman. Özüm haqılbalıq bolğanlı bir kepeklik haram zatğa da qaramağanman. Qıynalsam da, gişige hajatlı bolmay yaşap turaman, – dedi. İbrahim:
– Ol çu gerti, busa da haligi zaman malğa baylanğan, malı yoq gişini xalqnı arasında aburu, sıyı bolmay, biraz cıyma qarasañ yaxşı edi dep, aytağanım edi, – dedi.
Abdurahman:
– Yalğan tügül, İbrahim, haligi zamanda gişini malı busa, adamlığın tergeygen zaman tügül, mal degen – qolnu kiri yimik zat, gertisi, maldan aldın çı adamlıq tergelme gerek edi, adam ölgen uçun da, adamlıq ölegen zat tügül, – dedi.
Zaman-zamanda şulay laqırları bola edi. Aylar, yıllar getdi bulanı yaşları da maktapda oxup bitip, Dawut da, Ahmat da şkolağa girip, taza orusça oxup bilip çıqğan ediler.
İbrahim Abdurahmanğa aytıp, Dawutnu özünü tükenine pirkaçiklikge alğan edi. Dawut da bek bajarıwlu bolup çığıp, İbrahimni tükenin yaxşı tartipge** salıp yürüte edi. Dawutğa soramay İbrahim bir iş de etmey, Dawut bulanı üy-ahlüsü yimik bolup bek ayawlu bolğan edi.
İbrahimni qızı Läyla da Dawutnu özünü ulanqardaşı Ahmatdan başğa görmey, uyalmaq, tartınmaq çı qayda, Dawut bulan birçe olturup aşay edi. Dawut Läylanı har gün görüp turmaq sebepli, bek haşıq bolup, netejegin bilmey. «Ay, Allahım, qaydan gelip bularda turdum. Bu ne balahdır meni başımdağı, özüm bulanı yalçısı da bolup, qızın süymeklik yarayğan zatmı, atası-anası bilse de ne aytar, meni onça ayawlu göreler, şulay namart yürek bolamı», – dep yüreginden taydırma qarasa da, tayıw çu qayda, günden-gün süymekligi artadı.
Läyla on dört yaşında edi, aynı on dört geçesi yimik ariw edi. Dawut yimik har gün görüp turağan gişini tügül, bir keren görgen gişini de haqılın ala edi. Läyla Dawut bulan yañız qalıp da laqır ete edi, Dawutnu olay yüregi barın bilmey edi. Dawut da özünü yüregin Läylağa bildirme bazmay edi. Aşdan, suwdan tartılıp, günden gün azıp, sarğayıp yürüy edi. Bir gün Dawut, bir qulluq bolup Läyla bar üyge girgen edi. Qarasa, Läyla aldına «Haşıq Karam» degen kitapnı salıp, tawuşun çığarıp nazmuların oxup turağanın görüp, Läylanı yanına barıp: «Ay yazıq Karam menden de ullu qayğığa tüşgen bolğan eken», – dedi. Läyla burluğup, Dawutnu görüp: «Olay nege aytasan, seni ne qayğıñ bar, heç sağa kemlik etegen zat barmı, yoq busa başğa söz-zat tiygenmi», – dedi.
Dawut:
– Söz tügül, tayaq da, tübek de tiyse de qayırmay edim, mağa tiygen zat tiygençe, Allah meni nasipsiz etmey busa, men bu işge tarıymedim, – dedi.
Läyla bek tamaşa bolup:
– Dawut, allahisen, ayt dağı, ne işdir, sağa bir zat çı bolğan, – dedi.
Dawut:
– Neçik aytayım, uyalmay aytma yarayğan zat tügül, – dep aytmajaq bolup tursa da, Läylanı qanığıp sorayğanına çıdap bolmay ayta:
– Allahutaala har bir adamğa bir türlü qayğı bergen. Bar adamnı bir küyde yaratmağan, birewleni bay etip yaratğan, yarlılanı görüp şükür etsin dep, birewleni aqsaq-soqur etip yaratğan, sawlar görüp ibrat-tergew alsın dep. Haligi zaman köbüsü malğa baylanğan. Baynı qızın da bayğa berme süye. Haşıqlıq, süymeklik degen zat baylıq, yarlılıqğa qarap bolmay, taydıraman degen uçun öz ixtiyarı bulan tayağan zat tügül, meni paqır, sizin bay etip yaratğan, men sizge gelip, seni görgenli sağa yüregim tüşgen. Ne etsem de taydırıp bolmayman, – dep uyalıp aldına qarap turadı.
Läylanı yüregine oy tüşüp, bir ağarıp, bir qızarıp, Dawutğa qarasa da, Dawut teren oyğa girişgen edi. Dawutğa gözü tüşüp, yüregi yanıp, bir yat adam bulan söyleşip olturğanın bilip, uyalıp tez turup, özü turağan üyge girip getdi.
Dawut da tükenge çıhıp getgen edi. Läylanı yüregine Dawutnu sözleri kar etip, işni neçik ekenin añlap, bek oyğa tüşdü.
Bu zaman bolğunça, Dawutnu özünü ulanqardaşı yimik görüp, uyalmay neçik de söylep yürümeklikleri esine gelip, uyalıp, mañalayından ter ağıp: «Oh Allah, bu ne iş boldu?! Qaydan da geldi şu Dawut bizge. Bu xabarnı gişige aytmay tursa çı yaxşı edi. Nagäh atam-anam yada xalq eşitse, külkü, biyabur bolajaqman. Dawut yalğan da çı aytmay, süymeklik bek qıyın zatğa oşay. Meni de hali erge barajaq zamanım bolup tura. Dawut yimik ariw, isbayı, bajarıwlu, asıl qılıqlı adam tabulsa çı yaxşı edi. Nagäh baynı ulanı dep, bir yaraxsızğa berip ölgünçe qayğıda getegen küy bolmağay edi, meni şu Dawutğa bergey edi. Yarlı busa ne bola, aqsaq, soqur tügül, meni aşdan öltürmejek, özü içgiçi, haramzada tügül», – dep oylay. «Oh Dawut, qaydan gelip görüñdüñ, başımnı qayğığa saldıñ» – dep karawatğa başın salıp yılay edi.
Dawut on segiz yaşında edi. Özü bek haqıllı, ariw isbayı ulan edi.
Läyla biledi: özü yimik baylanı qızların baynı ulanı dep bir yaraxsızlağa berip, olar da üynü-eşikni xadirin, er bulan qatınnı arasındağı tatıwnu bilmey, har ne puçluqda, yaman yollarda ömür getegenin. Şolay qolaysız yerge qarşı bolmay, özüm halın, qılığın bilegen şu Dawutğa bergey edi meni dep esine geledi.
Dawut da tükenge çıqğanda oylay: men köp ters etdim, Läylağa yüregimni bildirip. Kim bile yaşlıq etip atasına-anasına aytsa, meni gözden salırlar: hali bolğunça bulay ayawlap saqlağan edik, namart yüregi bolğan eken dep esine gelir. Köp yañılış boldum, oh Allah, qaydan yoluqdum şu qayğığa, endi netermen, – dep köp teren oyğa tüşüp, heç bir zatda qulağı, yüregi bolmay, daim aldına qarap tura edi.
Läylanı yüregi Dawutdan artıq edi. Aldın yimik Dawut bulan birçe olturup külep, oynap turmasa da, Dawut aşama üyge gelse, Läyla özü turağan üynü eşiginden Dawutğa qarap bozarıp, türlü xıyallağa minip turadı. Şulaylıq bulan eki-üç ay turdular.
Bir gün Läyla oylaşıp qaçan bolğunça bulay turarbız bir-biribizni yüregin bilmey, hali meni saburum qalmadı, ne busa da Dawutğa halımnı bildireyim, bir ep bolmasmıken dep, Dawutğa bir kağız yazıp, Dawut özü yoq zamanda Dawutnu hisap tepterini arasına salıp qoydu. Dawut da teptern açıp qarasa, Läyla yazğan kağıznı görüp, açıp oxup qaradı.
Läyla yazğan: «Ayawlu Dawutum, edepsizlik etip sağa şu sözleni yazmağa bazdım, ayıp etmes buğaysan! Ayıpnı, erşini bilegen halda tügülmen. Sen bir gün gelip bir-eki sözler aytğan ediñ, şondan berli dünyanı tatuwun tapmayman, ne zaman bolğunça şulay yanıp, güyüp turajağımnı bilmey, amalsız bolup sağa şu kağıznı yazdım. Eger seni şo aytğan sözleriñ gerti busa, meni şulay öltürmey, atamdan tilet. Ol bermese de, men sağa ne yolda da barmağa hazirmen. Özümnü cıyğan miñ manat aqçam da bar. Şonu da seni qoluña bereyim. Onu bulan bir yaşap bolağan yolnu izlerbiz. Canımdan aziz görgen ayawlu Dawutum, meni gözyaşlarımnı qoşup yazğan şu kağızımnı tergewsüz qoyma. Senden bir tatıwlu cawap bolmasa, men ölmege hazirmen. Meni yazıq etip dünyada da, axıratda da nasipsiz etme. Meni nasipli bolmaqlığım seni qoluñda», – dep dağı da şu nazmulanı da yazğan edi:
Xıylı zamandan berli Turdum aytmağa bazmay. Halımnı belgili etip, Sağa bir kağız yazmay.
Bir gün aytğan sözleriñ Canıma bek kar etdi. Esde yoqdan süymeklik Gün sayın artıp getdi.
Şo gün halıñnı söylep, Ağu qoşduñ aşıma. Bir qayğısız turadım, Qayğı saldıñ başıma.
Seni qarap görgende Gözlerim sende qala, Qıyın eken süygenlik, Başdan haqılnı ala.
Eki-üç aydan berli Turaman qayğım yutup. Ne gerekler etsem de, Heç bolmayman unutup.
Qayğı bulan yüregim Günden-gün yanıp bara. Tileymen geçikdirmey, Bir ep etmege qara, Läyla…. – dep yazılğan edi.
Dawut kağıznı oxup, dağıdan-dağı qayğığa tüşüp, ne etejegin bilmey, neçik de özünü yüregin atasına-anasına añlatğan edi. Dawutnu atası Abdurahman da özleni awul mollası Salimni İbrahimge geleçi etip yiberdi. Salim molla axşam İbrahimlege barıp olturup, ondan-mundan söz açıp, birazdan soñ ayta:
– İbrahim, meni gelmekligim Abdurahman seni bulanğı yuwuqluğuna da göre dağı da seni bulan qardaş bolmağa süyüp yibergen edi meni. Seni qızıñ Läylanı Dawutğa almağa süyemen, sağa pulan-alan dep başğa maqtaw etmege bilmeymen, Abdurahmannı da, Dawutnu da sen yaxşı tanıysan. Allahnı yazıwu busa, şu işni etseñ yaxşı edi, teñi tabulğan soñ, qız yaşlanı üyde uzaq saqlamaq paydalı tügül, – dedi.
İbrahim biraz oylap:
– Qara çı, bugünde de meni aldımda qulluq etip turağan adam, aytmağa beti de neçik bara eken, men ulanın ayawlap, başğa awur qulluqlağa salıp qıynamay turağanğa özler uçun öle dep esine gelgen busa yaray. Gişige yaxşılıq etmek köbüsü paydalı bolup da çıqmay dep esine gelip, biraz açuwu da çığıp aytdı: «Wollah, molla, men Dawutdan bu işni umut etmey edim, olay namart yüregi bar dep de esime gelmey edi. Men özüne yaxşı bolğanğa ete busa yaray», – dedi.
Molla:
– İbrahim, olay çı tügül busa yaray, Dawutnu namart yüregi bolğan busa, ol sizin üyde turadı, namart yol bulan etgen busa yaray edi. Olar Allahnı yazıwu busa, taza yol bulan etmege süyeler, ol ayıp zat tügül, baylıq, barlıq demege de bilmeymen. Dawut da, Allah berse, baylıqnı yürütüp bolmajaq ulan tügül, haqılı, añlawu bar. Abdurahman da bay bolmağan uçun bir baydan da kem yaşamay, yaxşı haqıllı, bilimli adam, sen teñlik etme uyalajaq adam tügül, – dedi.
İbrahim:
– Yalğan çı tügül, busa da meni qızım yaş, hali men berip bolmajaqman, ayıp etme, dağı şo laqırnı gişige aytıp eşitdirmesin, ayt: bajarılmajaq, – dep, qısğa etip cawap berdi.
Molla da netsin, qaytıp Abdurahmanğa İbrahimni sözlerin qaldırmay aytdı. Abdurahman:
– Netejek, oğar etme amal yoq, ol özünü baylığına göre aytadır, saw bolğun, molla, Allah qıynalğanıñnı sawapğa yazsın, – dep mollanı qaytardı.
Neçik de Dawut da eşitip bek paşman boldu. Endi mağa saburluq etmekden başğa amal yoq dep, öz-özüne maslahat berip turadı. Qaçan da İbrahimni tükenine barmay toqtağan edi.
Läyla da bu xabarnı eşitip, köp buzulup, etme amal tapmay, talçığıp yılap, soñ oylap Dawutğa bir kağız yazıp, xonşu qatını Halimatdan miñ manat aqça da, kağıznı da berip yiberdi. Halimat kağıznı da, aqçanı da eltip Dawutğa berdi.
Dawut açıp oxup qarasa, Läyla yazğan:
«Ay meni aziz Dawutum, meni haqılsız atam aytğan sözleni eşitip bek talçıqğan busañ yaray, ol olay gişi dağı, baylıq busa, dağı ari yanında bir zat da yoq dep esine gele. Özünü awletini tüzelmekliginden, nasipsiz bolmaqlığından zat añlamay. Haqılsız dep bek edepsiz de söyledim, yüregim yarılmaqlıqdan aytaman. Busa da ol baylıqnı tergeginçe çi özünü awleti paraxat bolup, yüregi süyünüp yaşayğan yerni tergeme gerek edi. Onu oğar añlatmağa bek qıyın. Men sağa aldın yazğan kağızımdağı sözlerime hazirmen, seni yüregiñni paraxat etmek uçun meni qolumdağı miñ manat aqçanı da şu Halimatdan sağa berip yiberdim, şunu da al, mağa bir cawap da yaz, seni cawabıña göre men hazirlik göreyim», – dep dağı da şu nazmulanı da yazğan edi.
Canımdan aziz, Dawut, Bek tileymen men sağa: Atamnı sözleri uçun Öpkeleme sen mağa.
Men bergen sözümdemen, Atam süygenin etsin, Sensiz bolajaq dünyam Bugün buzulup getsin.
Eki-üç günden berli Uxu girmey gözüme, Sen de ters cawap berseñ, Canım erkin özüme.
Allah bulan tileymen, Yazıqsın yaş canıma, Haşıqnı ahın oyla, Girme nehaq qanıma.
Nagäh sen gözden salsañ, Heç amalım yoq ölmey. Sen şu işni eter dep, Oylap esime gelmey.
Men yibergen xarj bulan Et tarıq-geregiñni, Neçik süyseñ hazirmen, Tek añlat yüregiñni.
Dawut, kağıznı oxup, Läylanı süymekligi gerti yürek bulan ekenin bilip, bu da bir kağız yazıp, aqçanı da qaytarıp, Halimatdan berip yiberdi. Halimat kağıznı da, aqçanı da eltip Läylağa berdi. Läyla kağıznı açıp oxup qarasa, Dawut yazğan: «Ay meni canımdan aziz görgen Läylam, seni kağızıñ da, yibergen amanatıñ da mağa yetişdi. Seni halıñnı, seni süymekligiñni gertiligin bildim. Sen yibergen amanatnı qaytarğan dep canıñ awrumasın. Busa da sen aytağan yolda etsek, soñ hökünmeklik busa yaray. Kim bile, seni atañ-anañ biz ölgünçe yaraşmay, bizden geçmey qoysa, bizin de yaşawubuznu ne tatıwu bolajaq, bizge ata-ananı hürmetin saqlamaq borç, olar neçaqı biz süymeygen zatnı etgen uçun da biz olanı yüregin sındırağan zatnı etmege yaramay. Biz netgen uçun da olanı bizin üstübüzdegi haqın bitdirip bolmajaqbız. Men sağa etegen maslahatım – saburluq. Saburluq etip, gişige sırıñnı da añlatmay, biraz zamanğa tursañ umut etemen, tatuwluq bulan qoşulmaqlıq nasip bolur dep. Mei hali Bakuge baraman, onda meni yimiklege köp aqça bere dep eşitgenmen, biraz zaman qıynalsam, inşaallah, seni atañ süyegen baylıqnı tabıp bolarman dep esime gele. Sen gözden salmasañ, men seni unutmajaqğa sağa söz beremen. Men sağa barğan yerimden kağız yazsam, qurdaşım Osmannı atına yazarman, sağa yetişdirir, seni kağızıñ busa da oğar berseñ, mağa yiberir, biz bir-biribizni görmey uzaq turğan uçun da halıbıznı sama bilip turarbız, neçik de meni unutmassan. Sağa axırğı sözüm: saw bol, görüşgünçe gün yaxşı bolsun», – dep, dağı da şu nazmulanı da yazğan edi:
Läyla, göñüm süyündü, Seni kağızıñ gelip, Başğa almaşınmağan Gerti yüregiñ bilip.
Amma neçik eteyim, Getemen seni taşlap. Muratğa yetmek uçun Mal cıyma gerek başlap.
Özüm de şat tügülmen Şu işni etegenime. Neçe de qayğıraman Uzaq getegenime.
Qayğı bulan geçe-gün Yüregim yana-güye. Gişige tarıqmasday Bolma canım köp süye. Şu sebepli taşlayman Qurbatlıqğa özümnü, Saw bol dep, bitdiremen Sağa axır sözümnü.
Neteyim, amalım yoq, Qoyup getemen seni, Uzaq qalsam da yaray, Tek unutmassan meni.
Läyla kağıznı oxup, Dawutnu uzaq yerge getegenin bilip, ullu qayğığa tüşdü, Dawutnu aytağan sözlerini gerti ekenin añlap, qolundan gelegen çaqı saburluq etip turadı. Dawut da özünü Bakuge barma süyegenin Abdurahmanğa añlatğan edi. Abdurahman da: «Yaxşı bolur, balam Dawut, bar. Qıynalsañ da, adam bolma qara, haligi zamanda mal bolmasa gişini sıyı, hürmeti bolmayğanı belgili. Göremisen İbrahimni, biz bay bolğan busaq bizge ol söznü aytarmıdı. Ayağıñnı tüz basıp, Allağğa tawakal etip, erinmey qazanma qara. Mağa Allah bermeydir, Allah buyurmağandır dep, bar ayıpnı Allahğa yüklep turağanlardan bolma, dosnu, duşmannı tanı, wöre-wöre, haramdan saqlan, haram zat köp bolup görünse de, bereketi bolmas. Ulluğa hürmet et, giççige yazıqsın, içgi içme, bar yamanlıqlanı anası içgidir, amanatğa xıyanatlıq etme, gişini qolundağı zatğa gözüñ qaratma, namaz-orazañnı qoyma, gişini kulluğun boynuña alsañ, halallıq-tüzlük bulan tamam etme qara, öktemlik etme, yalğan aytma, heç bir zatda erinçeklik etme, har zatdan ibrat tergew al, özüñe tarıqsız söznü söyleme – özüñ süymeygen söz eşitirsen. Köp qızğançlıq etme, yolsuz israplıqğa da getme, boş zamanlarıñda özüñ bilmegen zatlanı bilme qara, were-were, tarıqsız zatlağa puçluq yürütme, zaman-zamanda özüñnü amanlığıñdan bizge kağız yaza tur, Allahğa amanat bol», – dep şu nasihatlanı da aytıp, Dawutnu üstün başın da tüz etip, qoluna qırq manat aqça da berip, yolğa çığarmağa hazir boldu. Dawut da barıp qardaşına, yuwuğuna sawbol da etip, vokzalğa barıp, ekinçi klassdan belet de alıp, maşiñe minip, qaydasan, Baku, dep getdi.
Awgust aynı on ekinçi günü edi, quşluq waqti bolğan edi. Günnü şawlası dünyağa yarıq berip, yaşnatıp har maxlüqatnı yüregine süyünmeklikni sala edi. Atasından-anasından, köp aziz görgen Läylasından ayrılıp, özü görmegen, bilmegen yerge paşman bolup barağan Dawutnu yüregin biraz açıp, şat etgen edi.
Dawut maşinni terezesinden qarap baradı, har kim özünü işinde: birewler buday orup tura, birewler orup bitgen, çığarıp yürüy. Birewler indır basa, har kim özünü yaşawunu qayğısın etip, tişi-tırnağı bulan yabuşup aylanalar. Şu günnü issiliginde bu muslimanlar yalangölek, yalanbaş sıqmasuw terge batıp işleygenin görüp: «Ay Allahım, şulay qıynalıp işleygenlerden sama etmegeniñe şükür bolsun», – dep bara edi. Birazdan, qarasa, maşinler bulan buday orup, buday basıp turağan oruslanı görüp oyladı: «Göresen endi, bizin muslimanlanı har bir işi artda qalıp, qıynalıp yürüyler, bu özler bulan xonşu oruslağa qarasañ, muslimanlar bir aydan etegen işni bir günden eteler, çarxın da qıynamaylar, yerleri bir yer bolğan uçun da, bu oruslanı aşlıqları bek tüzelip yaxşı bola. Özlege aşama, çaçma da qaldırıp, neçaqı aşlıq satıp, ariw paraxat yaşaylar. Bu paqır muslimanlar neçaqı qıynalsa da, satma çı neçik de bolmay, aşama, çaçma da haran bola, ya o da bolmay da qala. Olay dağı, ilmusuz, hünersiz xalq ne zamanda da artda bolajağı belgili», – dep oylay edi.
Şulay yürüp ekinçi gün quşluq waqtide maşin Bakunü vokzalına barıp toqtadı. Dawut, zatların da alıp tüşüp, bir paytonğa minip, barıp «Yewropa» gostinisağa tüşdü. Nomerge zatların da tüşürüp, betin-qolun cuwup, çay-zat da içip, qıdıra çıqdı. Bakuge yañı gelip tüşgen, Bakunü halın bilmey yada barıp laqır etme tanışı yoq gişini halı ne bolajağı belgili. Dawut da şulay hayran bolup yürüy edi.
Bir gün, eki-üç gün şulay boş qıdırıp yürüdü, dağı etmege ep bilmey, Nobelni käntoruna sama barıp qarayım, qulluğu, işi köp bolağan yer dep esine gelip, bir paytonğa minip, Nobelni käntoruna bardı. Ullu pirkaçigi de qarşı bolup, soraşıp, özünü neçik gelgenin, ne xıyalı barın, ne iş bajarıp bolağanın añlatdı. Pirkaçik de munu halın bilip, uzaq yerden gelmekligine yazığı da çığıp aytdı:
– Sen bizin käntorda yazıw etersen, sağa ayğa elli manat berirmen, biraz zaman qarayıq, sen bizin işibizni bajarıp bolsañ, dağı da artdırır, – dedi.
Dawutnu umutu çu olay elli manatlar tügül edi, busa da, zamanğa göre taman, neteyim, turarman dep, barıp peterden zatların da alıp gelip, bularda turdu.
Dawut bularda turağanı bir ay yarım bolup turadı. Bulağa Aştarxandan bir Paxrutdin degen kupes gelip, nap alajaq bolup, söyleşip, yaraşıp, neçe yüz miñ pud nap alğan edi. Munu ari-beri işlerine Dawut qarap, yazıp-çöt etip yürüy edi. Paxrutdin Dawutnu erinmey bajarıp yaxşı qulluq etegenin görüp:
– Balam, ne yerlisen?, – dep soradı.
Dawut da özünü yerin, bularda neçik turağanın aytdı. Paxrutdin Dawutnu tabiatın bek uşatıp:
– Sağa köp az aqça bereken, sen süyseñ Aştarxanğa gel, men sağa ayda yüz yigirma manat aqça berermen, dağı da sen bajarıwlu bolup çıqsañ, artdırırman, – dedi.
Dawut oylap: «Men munda beş yıl tursam da, mağa yüz yigirma manat bermejek, bu Paxrutdin meni halımnı da bilmey turup berdi. Men barayım», – dep esine gelip aytdı:
– Hali men bulağa gelgenim ay yarım bola, endi beş günden çi gelir edim, ayımnı yartı qoyup çıqmaqlıq da ariw tügül, – dedi.
Paxrutdin:
– Köp yaxşı bolur, özüñ süygen zamanda gelirsen, – dep, özünü adresin de berip getdi.
Dawut bularda ayın da bitdirip, bulağa sawbol da etip, zatların alıp gemeler toqtayğan pristiñe barıp «Kawkaz mirkörini» käntorundan ekinçi klassğa belet alıp, paraxodğa minip olturdu. Munu qarşısındağı yerde bek ariw giyingen, haybatlı bir orus qatın olturadı, özünü turuşundan, ariw yımışaq tabiatından, süykümlügünden neçik de bir asıl adam ekeni añlana edi. Qatınnı yanında üç-dört yaşında bir taza ulan yaşı da bar edi.
Dawut, orus qatınnı yanında olturup, kisesinde şo gün çıqğan «Kaspi» degen gazetni çığarıp qarap turadı. Paraxod da terbenip yürügen edi. Qatın Dawutğa: «Ne yerlisiz, ne yerge barasız?» – dep soradı. Bizin xalqnı arasında «sen, sen» degen söz bir de tergelmey, erşiligi de bilinmey yürülgen uçun, başğa xalqlanı arasında şulay bir yoluqğan adamğa: «Sen qayda barasan, sen netesen?» – dep aytmaq tayaq bulan urğandan awur tiyejek, olar sen dep aytmay siz dep söyleyler.
Dawut özünü yerin aytıp, Aştarxanğa baraman dep, qatınğa: «Siz ne yerlisiz, xıylı zaman yoldaşlıq etejekbizmi?» – dep soradı. Qatın da özü aştarxanlı ekenin, bir qulluq sebepli Bakuge gelip, qaytıp barağanın belgili etdi. Tanışdılar, söz açıldı. Bu qatınnı sorayğan sözlerinden, beregen cawaplarından köp zat añlayğan ilmulu bir qatın ekeni añlana edi. Başlap Dawutğa:
– Sizin tiligiz, adabiyatığız neçikdir, başğa orusça, fransuzçadan kitaplar tarcuma etip qaraymısız? – dep soradı.
Dawut: «Ol sen aytağan adabiyat, dünyada göz açma tarıq bolağan kitaplar, tarcumalar* yoq dep aytma yarayğan darajada azdır», – degende, barinä köp tamaşalıq etip, orus tilde har türlü fannular, hüner, ustalıq, adabiyatğa tarıqlı neçaqı paydalı işler bar turup, şolanı tarcuma etip payda almay turmaqlıq ullu qapulluq ekenin bayan etdi. Dağı maktap-madrasalarığız, oxutağan ilmularığız neçikdir? – dep soradı.
Dawut:
– Madrasalarıbızda belgili bir programm, belgili dars kitaplarıbız, dağı da munça yıl oxulajaq degen bir belgili zaman da yoq. Oxulağan ilmularıbız – nahwu✻, sarp✻, mantıq✻, maʼan✻, fiqhi✻ tafsir, hadis oxutula, başğa türlü ilmulanı bizde barı da bilinmey» – degende, bu qatınnı tamaşa-hayranlığı dağı da artıp, ilmu wa maarif haqıqyanı awullağa, tuwarçılanı üylerine de girip, bar xalqnı gözü açılıp turağan bir zamanda, muslimanlanı madrasasında munu şawlası sama görünmey qalmaqlığına köp ullu ajayıplıq etdi.
Dağı da söyley turup bulanı sözleri dinge geldi. Bu yaxşı qatınnı dinleni haqında da bek añlawu barı belgili boldu. Qurannı tarcumasın, Gaspriniskinni «Rusya islamları» wa Bayazidownu «İslam wa taraqqi», «İslam wa maarif» degen kitapların görgenligin, zaman-zamanda gazetlege muslimanlıqnı haqından yazılğan sözleni oxuyğanlığın aytıp, şulay zatlağa köp qarap, muslimanlıqnı haqında köp zatlar añlağan edi. Şulardan meni añlawuma göre, musliman din maarif wa madaniyatğa bek erkinlik berip, olağa bek yaraşıwlu tüzelip yaşamaqlıqnı buyurağan bek ariw din bolmağa gerek edi. Busa da dünyanı qaysı yağındağı bolup da şo musliman dinde bolağan xalqlar maarif-madaniyatdan mahrüm bolup, günden-gün töbenleneler, men bilmeymen: muslimanlar özleni dinin añlamaymı yada tutmaymı, yada şo musliman dinni qaydaları yaşawnu yollarına yaraşıwlu tügülmü, neçikdir? – dedi.
Dawut:
– Hürmetli barinä, bizin alimleribizni köbüsü xalqğa waʼza nasihat aytağanda har ne paqırlıqnı maqtap – dünyağa qaramağız, ölümnü esgerip turuğuz, paqırlar baylardan neçe yüz yıl cennetge aldın girer, dep waʼza aytalar. Şariatda da, adatda da yaramayğan qısğa ayaqlılanı edepsiz betin-başın açıp toylağa, bazarlağa çığıp erkekler bulan qoşulup, külep-oynap yürümekni, dağı da yaş gişileni arasında yayılğan içgi içmek, buzuq yürümekleni, ondan soñ xalqnı arasında isbayılıq yimik bolup yürülegen ğıybat, günçülük, qolundan gelse gişini aldatmaq yimik zatlanı haqından waʼzlar aytıp, xalqnı qılıqların tüz etmekni qastından bolmaylar. Dağı da siz oxup ilmulu boluğuz, qazanıp boş turmay, bay bolma qarağız, başğa milletler yimik örlenme qast etigiz. Göresiz başğalar etip turağan işleni, maşin yollar, paraxodlar etip, at bulan, arba bulan adamnı ömüründe yürüp yetişip bolmajaq yollağa bir az zamandan barıp bolağan etgenler. Oğar göre har zatda siz de şulağa oşama qarağız. Biz dünyada quru aşamaq uçun yaşamaybız, yaşamaqlıq uçun aşaybız dep aytamaylar, – dedi.
Barinä:
– Olay degen ne zatdır? Siz özügüz quran oxup bilesiz, ne uçun quran bulan amal etmeysiz, mollalanı sözüne nege qaraysız? – dedi.
Dawut:
– Muna masʼalänı qıyın yeri şu yer. Biz quranıbıznı añlamaybız, bizin quranıbız arapça, biz o tilni bilmeybiz, – dedi.
Barinä:
– Nege üyrenmeysiz? – dedi.
Dawut:
– Bizin arabızda arapça oxuma qast etegenleribiz bek köp busa da, olar da köbüsü bilip bajarmaylar, oxuwları tartibsiz, nizamsız bolmaq sebepli şarhlar haşyalar bulan buwulup, ixtilafnı, deñizine çomulup ya din, ya dünya yağından tuwra bir zat hasil etip bolmay, madrasalarda bir-biri bulan erişip zamannı yibererler. Bilgenler de ömürünü köbü getip, otuz-qırq yaşına çıqğanda: men hali ilmulu boldum, dünyada meni aldıma çığajaq alim bolmas dep xıyal eteler. Özü görmegen handasa, hayat, cağrafya tarix şulay başğa ilmulardan birew sual etse: olar bizge tarıqlı tügül, olar gawur ilmular dep, sorağan gişini uyaltma da qaraylar. Bir-eki göz açma qarayğanlarıbız haligi zamanda xalqnı gözün açmağa sebepçi bolğan yañı usullarda yaşlanı oxutayıq, qarañı, izğar tartıp turağan esgi hujuralarda yaşlanı oxutup, quru nasarayansurular bulan başların aylandırmay, dünyağa da, axıratğa da paydalı bolağan ilmulanı oxutup, tarıqsız haşyalar bulan qısğa ömürlerin puç etmeyik deseler, yoq arap ilmu tas bolup qalajaq deyler. Nege tas bola, arap ilmunu da tınç küyde, tez añlayğan yoruqda oxutsa yaxşı tügülmü?
Bir adam özünü yaşın otuz-qırq yaşına çaqğınça arapça oxutsa, soñ ol yaş ahlünü yessi de bola, atası-anası da qart bola, olanı saqlama da, özüne yaşaw tapmada bir käsbu bolmasa amal yoq, bu etap bolajaq dağı käsbu yoq, mollalıq bolmasa. Mollalıqnı haqı da ölgenni cuwup neçe gün palçıqbatıw demey taziyatına, alhamına yürüp tonawun almaq, baylanı süyüp-süymey beregen zakät, sadağasına qaramaq, dağı yerden gelimi yoq. Ozoqda, har kim de özünü awletin şu esgik käsbunu ahlüsünden etme süymes. Şu sebepli arap ilmuğa xalqnı rahbatı bolmay. Dünyada özüne rahat yaşaw bolağan käsbunu izlemege qaraylar. Arap ilmu tas bolmağan yoruqnu etme süyse, mollalağa qıynalmay yaşaw bolağan küyde gesimli haq etilse, ozoqda, qast etip arapça da oxuma qarajağın har kim de bilme gerek, – dedi.
Barinä:
– Şol sen aytağan yoruqda arapça oxup zat añlap çığağanlarığız yüzden neçe gişi bola? – dedi.
Dawut:
– Haligi zamanda bizden yaşın oxutma qarayğanlarıbız bek az busa da, men aytğan küyde arapça dinibiz, şariatıbıznı yolun añlap çığağanlarıbız yüzden bir ya eki bolur, başğa üç-dört yıl esgi yoruqda oxuğanlarıbız dinni yolun çu neçik de añlamay, sıylı bolğan quranıbıznı da oxup bajarmay, yada özünü atın sama tüz yazıp bilmeyler. Yañı usul bulan oxuğanlarıbız eki-üç yıl oxup qalsa da, qurannı da taza oxup bajara, özünü ana tili, türk til bulan dinibizni yolların da bile. Hisap, cağarafya, tarixden,türk gazetlerden de añlay. Ne zatnı süyse da yazıp, yazılğannı oxup da bile, – dedi.
Barinä:
– Olay degen ne zatdır? Otuz yıldan soñ yüzde bir-eki adam ilmulu bolup çığajaq dep, yüzde toqsan segizin yazıwdan, dinge, dünyağa tarıqlı bolağan zatlardan mahrüm qoymağa yaraymı? – dep tamaşlıq etip, – olay dağı, başğa tüzelgen xalqlarda da aldın olay işler bolğan. Zaman çomartdır, siz de şolay qalmassız, gözügüznü açarsız. Ozoqda, bir milletni dini, iʼtiqadı başğa milletdegi gişige tamaşa görüne. Dünyanı lezzeti de adamlanı türlü dinde, türlü mazhabda, türlü-türlü sıpatda, bolmağındadır. Bar dünyadağı adam bir sıpatda, bir dinde, bir oyda busa, olanı yaşawunu tatuwu da bolmas edi, – dedi.
Şulay laqırlar etip, ekinçi gün erten waqtide paraxod «On eki pud» degen yerge barıp toqtadı. Dawut da, orus qatın da gemeni üstünde qıdırıp yürüy ediler. Neçik de qatınnı yaşı paroxodnu yağasında oynap turağanda sürünüp-yığılıp deñizge tüşdü de getdi. Qatın da görüp yılap ari-beri çabıp yürüy edi. Dawut şo sahat üstündegi opraqların çeçip, iştan-gölek bulan şondan bir yip de alıp bir uçun paroxodğa begitip, bir uçun da beline baylap, atılıp suwğa tüşüp getdi. Neçik de yaşnı accalı yetişmegen busa yaray, yaş bir qalqıp, bir çomulup turağanda, Dawutnu qolu yaşğa tiyip, yaşnı tutup örge çığarıp, özü de bir qolu bulan yipge örlenme qarayğanın paroxoddağı adamlar görüp, tartıp ekisin de örge aldılar. Paroxodnu içinde bir doktor da qarşı bolup, yaşnı awzundan, burnundan girgen suwnu çığardı. Yaş da, esin cıyıp saw boldu. Paroxoddağı xalq barı da Dawutnu üstüne cıyılıp, munu etgen hünerine bek razi boldular. Yaşnı anası çı Dawutnu quçaqlap:
– Sen mağa etgen yaxşılıqnı men heç unutman, sen meni bir qardaşımsandır. Men seni başğa yerge yibermen, bizge gelirsen, – dep Dawutnu yanından ayrılmay edi.
Neçik de mundan da yürüp Edilge girip, birazdan Aştarxanğa yetişdiler. Dawut da, bu qatın da zatların da alıp, paroxoddan çığıp, bir paytonğa minip, bu qatınnı üyüne bardılar. Qatınnı eri de bulanı aldına çığıp, qatın erine Dawutnu görsetip, etgen hünerin de aytıp, ol da bek süyünüp üyge girdiler.
Bu qatınnı atı Anna, erini atı Aleksandr bolğan eken. Bular üyge girip, aşap-içip rahatlanalar. Dawut bir-eki gün bularda turup, üçünçü gün Paxrutdinlege barma süyegenin bulağa añlatdı. Bular aytdılar:
– Sen bizge etgen yaxşılığıñnı qarşısına sağa ne etsek de biz köp görmeybiz, seni gişini aldına qulluq etme yiberip bolmajaqbız, sen bu yıl qış bizin bulan tur, seni canıbız bek köp süygen, senden ayrılıp bolmajaqbız. Sen hali üyünge aqça yiberme süye busañ, sağa miñ manat aqça bereyik, şonu yiberip tur. Sen özüñ qaytma süygen zamanda, seni gişige hajatlı bolmayğan küyde etip qaytararbız, – dediler.
Dawut da bek süyünüp, miñ manatnı da alıp, poçğa barıp, atası Abdurahmanğa perewod etdi. Bayağı yuwuğu Osmanğa da bir kağız yazıp, Läylağa yetişdir dep, poçğa saldı.
Bular bulay tursun. Munu oxuğan yuwuqlar Läylanı ulanqardaşı Ahmatnı da, Dawutnu qızlardaşı Zaynapnı da unutmağandır. Ahmat Dawut özleni tükeninden tayğan soñ tükende yañız qalıp, günden-gün azıp, sarğayıp yürüy edi. Ahmatnı yürüginde ne busa da bir qayğı barı belgili edi. Men şu qayğıdaman dep, Ahmat heç bir gişige sırın çeçmey edi. Ahmat oxup yürüygen zamandan berli Dawutnu qızardaşı Zaynapğa haşıq edi. Busa da onu halından Zaynapnı xabarı yoq edi. Zaynapğa özünü halın aytıp yibermege qaçan da Dawut bar zamanda ebin tapmay edi. Dawut getgen soñ da, özler Läylanı Dawutğa bermegen soñ, Zaynapnı da özüne bermejegin biledi. Läylanı Dawutğa bermegen uçun da atasına bek canı awruy edi. Busa da özünü rahmulu, edepliliginden atasını betine çığıp zat aytıp bolmay edi. Ayroqda, Dawut bulan isinip qalıp, bir gün Dawutnu görmese turup bolmayğan sebepli, Dawut getgen soñ, bek buzulup yalqıp, tükende-zatda qulağı, yüregi bolmay yürüy edi.
Bir gün Ahmat oylap, men şulay yazıq bolmayım, Zaynapğa halımnı sama bildireyim, kim bile, Allah yüregine salsa, meni yüregime balham bolağan bir cawap berir buğay dep esine gelip, bir kağız yazıp, bayağı Läylanı kağızın yürütegen Halimatğa berip yiberdi. Halimat eltip Zaynapğa berip, Zaynap açıp oxup qarasa, Ahmat yazğan:
Meni yazıq halımdan, Zaynap, yazaman sağa. Umut etemen senden Darman bolur dep mağa.
Men seni tanıyğanlı, İçimden qayğı taymay. Yazıqsınsañ ne bola, Meni yandırıp qoymay.
Qarap görüp bolmayman, Oylap yanıp güyemen, Meni şulay öltürmey, Bir ep etseñ süyemen.
Beş-altı yıldan berli Saqlandım gişige aytmay. Taydırma da qast etdim, Netsem de yürek qaytmay.
Taymaq çı neçik de yoq, Gün sayın artıp bara, Meni halım şu yolda, Yazıqsınmağa qara.
Haşıqğa yazıq sınmaq, Bilesen, ullu sawap, Sözümnü awur görmey, Yazar buğaysan cawap.
Zaynap oxup qarap biraz külemsirep, bir kağız yazıp, Halimatğa berip yiberdi. Halimat kağıznı eltip Ahmatğa berdi. Açıp oxup qarasa, Zaynap yazğan:
Sağa cawap yazmağa Tiyişli görmey edim. Kağızıñı görgünçe, Halıñnı bilmey edim.
Bir-eki sözler yazıp, Belgili etdiñ halıñnı, Meni çi gözüm qızmay, Ayawlap tut malıñnı.
Sizdey haqıllı baylar Yarlı yerge qaramas. Berme öktemlik etgen soñ, Almağa da yaramas.
Bu zamanda, ozoqda, Sizdeyler malğa qaray, Dawutğa etgenigizni Unutğan busañ yaray.
Betiñ de neçik bardı, Mağa şulay yazmağa? Yaşırılğan biçaqnı, Özüñ çoqup qazmağa?
Özübüzdey bir paqır, Tabulur buğay bizge, Dağı artın uzatma, dep Bek tileymen men sizge.
Ahmat kağıznı oxup, bek paşman bolup, dağıdan-dağı qayğığa tüşgen edi. Zaynapdan bulay umutsuz cawap gelip, özünü yaraların yanğırtır dep esine gelmey edi. Busa da Zaynap aytağan ters tügül, ozoqda, har kim de bilmege gerek: biraz aldın Läylanı Dawutğa bermegenbiz, Zaynapnı neçaqı yüreginde busa da, ol ne dep qabulluq etsin. Oh, ne bola edi şu Läylanı bergen busa, Dawutdan yaxşı ulanğa berejekmedi dep köp oyğa tüşgen edi.
Zaynapnı yüreginde de Ahmatnı süymeklik yoq çu tügül edi. Zaynap bile edi: Ahmat, baynı ulanı bolğan uçun, olay tarıqsız yollarda yürümey, har ne özünü qulluğun erinmey-yalqmay bajarıp turağanın, neçaqı süyse de onu kağızına ariw cawap yazıp, men de seni süyemen dep, yüregin bildirejek qızlardan tügül edi. Bildirme amal da yoq edi. Ahmat Zaynapnı süyegenin, bir-birine kağızlar da yazğanın, Halimat Läylağa añlatğan edi. Süymeklik degen zat özünü başında da bar ekenge Läylanı Ahmatğa bek yazığı çığa edi, etme amalı da yoq edi.
Bular şu halda turağanda, Dawut yibergen aqça da, kağızları da poçdan çığıp Abdurahman da barıp aqçanı da alıp, bek süyüngen edi. Bayağı Osmanğa da Dawutnu kağızı yetişip, Läylağa yazğanın Halimatdan berip yibergen edi. Halimat kağıznı eltip, Läylağa berip, ol da açıp oxup qarasa, Dawut yazğan:
Yürekde qayğı bulan Qoluma aldım qalam, Canday aziz Läylama Yazmağa süyüp salam.
Halımdan soray busañ, Köp tiziw görer gözge, Bek rahatman, qayğım yoq Sizin görmekden özge.
Görüşmekni izleymen Har gün de, har geçe de, Sağınmaqlıq kar ete Yüregime neçe de.
Haşıqlıq bek qıyın zat, Bilesendir özüñ de, Yazığıñ çıqma yaray, Tura busañ sözüñde.
Sağa bergen sözümde Heç yalğan aytmajaqman. Zaman çı uzaq bolajaq, Qış bitmey qaytmajaqman.
Qıynalsaq da çıdarbız Bu yıl qış dört beş ayğa. Yalınçlı bolup qaytman Atañ İbrahim bayğa.
Läyla bu kağız gelgenge bek süyüngen edi. Busa da qış bitginçe Aştarxanda turajaqman degenge onu da köp uzaq zaman görüp qayğıra edi. Neçik de Dawutnu işi aldı yerli bolup, İbrahim süyegen küyde baylıqğa sama yetişer buğay dep umut etip, biraz yüregine maslahat bola edi. Busa da Dawutğa bir kağız yazıp, bayağı Halimatdan Osmanğa berip yiberdi, Osman da eltip poçtağa salıp, bir neçe günden soñ kağız Dawutğa yetişip, açıp oxup qarasa, Läyla yazğan:
Meni aziz Dawutum, Kağızıñ yetdi mağa, Taza yürekni içinden Salam yazaman sağa.
Halıñ bilip, süyünüp, Allahğa maqtaw etdim, Türlü-türlü xıyalğa, Oyğa minip de getdim.
Senden kağız gelmey dep, Ölgenmen qaray-qaray, Bir sözüñ awur tiydi, Oylaşsañ bilseñ yaray.
Sağa bergen sözümden Canım saw turup qaytman. Yüregimde yoq söznü Öltürgen uçun aytman.
Boljalnı uzaq salasan, Görmey turmağa qıyın. Qıynalsaq da çıdarbız, Qazanma qara, cıyın.
Malğa abur-sıy bere, Haligi zaman şulay, Qıyın gözge görünmes, Yalqmay qazansañ qolay.
Dawut oxup süyünüp, qışnı uzaqlığı, suwuqluğu da esinden tayıp, rahat yaşap tura edi. Bir gün Dawut bayağı Paxrutdiñe barıp, özümnü halımnı sama bildireyim, «sözünde turmadı» dep mağa ayıp etmesin dep esine gelip bir paytonğa minip, Paxrutdinlege barıp, eşigini zañın basdı. Bir qulluqçu qatın çığıp, Dawutğa üyge gir dedi. Dawut üyge girip qarasa, Paxrutdin de turup, salamın da alıp, xoş geldi berip, esenlik-amanlıq soraşdılar. Dawutğa yer görsetdi, olturup çay-zat içip bitgen soñ, Paxrutdin:
– Ariw geldiñ, biraz geçikgenge Bakude qolay görüp qaldımıken, bir kağız sama nege yazmay dep, esime gelip turadı, – dedi.
Dawut da özünü işin, yolda Anna bulan qarşı bolup, onu yaşın suwğa tüşüp çığarğanın, olar da özüne etgen qulluqnu, miñ manat aqça da bergenin aytıp, dağı da sen gişilege barıp qulluq etme, seni gişige gözüñ qaramasday eterbiz dep, söz bergenin aytdı.
Paxrutdin:
– Ne yaxşı iş, göremisen, balam, gişi şulay bir işge qarşı bolğanda erinmey, canın ayamay batırlıq etse, orus bolsun, busurman bolsun, bek hürmet etip, xadirin bilip, canından aziz görejegi belgili. Allah seni nasibiñni, talihiñni açma süygende sağa ol qatınnı qarşı etgen. Onu eri Aleksandr Aştarxannı içinde bek ullu bay gişidir. Ne etemen dese de qolundan gelir. Şu sen suwdan çığarğan bir ulanı dağı da bir qızı bolmasa awleti de yoqdur. Ozoqda, sen olağa etgen yaxşılıqnı qarşısına olar sağa qulluq eter. Sen de olarda tursañ da qayırmas, tek saw tur, xıyanat bolma. Diniñni taşlama. Nafsıña iyerip, buzuq yollarda yürüme. Köp adamlar, nafsını aytğanın etip, nasipsiz bolğanlar, görgensendir, – dep nasihat berdi.
Dawut aşap-içip bitgen soñ, Paxrutdinlege saw bol da etip, paytonğa da minip, qonağı Aleksandrlağa bardı. Qarasa, bir pristop gelip: «Dawut Abdurahman oğlu mundamı?» – dep Aleksandrdan sorap tura. Aleksandr da: «Onu netesen? Muna şu gelip tüşgen ulan – Dawut, oğar ne qulluğuñ bar?» – dep soradı.
Pristop:
– Ol sizin yaşnı suwdan çığarğan bolğan. Onu da yazıp gubernatorğa belgili etgen. Onu uçun oğar razilikge «nagrad» berilejek, gubernator çaqıra, onda barmağa gerek, – dedi.
– Köp yaxşı bolur, – dep, Aleksandr da, Dawut da, bayağı pristop da, paytonğa minip, gubernatornu kansaralına bardılar. Gubernator bulanı görüp:
– Dawut Abdurahmanow senmisen? – dep soradı.
Dawut da:
– Menmen, – dedi.
Gubernator:
– Barakalla, balam, şulay bolmağa gerek, gişi başına bir iş tüşgen zamanda canın ayamay qulluq etse, betärıqlıq tabar, har yerde atı aytılır. Erinip, osallıq etip turğan gişini işi bir zamanda da oñarılmas. Sen etgen hüneriñ mağa belgili bolğan edi. Onu uçun sağa şu medalnı beremen, – dep, bir kökürekge tağağan altın medal lenti bulan çığarıp Dawutnu köküregine taqdı. Dağı da medalnı şahatnamasın da berdi. Şahatnamağa: «Kawkazyalı Dawut Abdurahmanowğa etgen batırlığına mukafat uçun berilgen», – dep yazılğan edi. Dawut süyünüp, gubernatorğa etmege tarıqlı bolağan taʼzimin, ikramın da etip, Aleksandr da bek süyünüp, qaytdılar. Anna da, qızı Marya da görüp, Dawutğa qutlap, süyündüler. Şulaylıq bulan ariw yaşap turadılar.
Dawut bularda turğan çaqı da boş turmay, tükende satıw etip, erinmey ne qulluq busa da tez bajarıp, özünü satıw-alıwğa gelişli tili bulan gelegen xalqğa bek süykümlü görüngen edi. Aleksandr da munu bulay bajarıwlu bolmaq sebepli bek süyüp, ne zat ete busa da Dawutğa soray edi. Dawut bulanı bir ulanı yimik bolup özünü turağan bir belgili üyü, har ne tarıq-geregi hazir edi. Dawutğa çay-zat, başğa tarıq-geregin bulanı qızı Marya geltire edi.
Har gün tartınmay Dawutnu yanına gelip-getip laqır etip yürümek sebepli, Maryanı yüreginde Dawutnu süymeklik bar edi. Busa da Dawutğa aytmağa bazmay edi.
Dawutnu yanına girgende haşıqlıqnı haqından laqırlar ete edi. Bir gün Marya, Dawutnu yanında olturup, laqır etip turağanda, sözden söz çığarıp aytdı:
– Dawut, men hali on yetti yaşımdaman. Yaş zamanımdan berli başğa tarıqsız zatlağa gözümnü qaratmay, har ne oxumaqnı, başğa orusça, fransuzça yazılğan yañı kitaplağa köp qarap, dünyada yaşayğan xalqlanı halların bilmekni qastında bolğanman. Har ne yerge qarasa, bar milletler ilmuğa, örlenmekge qast etip, türlü-türlü kitaplar yazıp, xalqnı tüz etmekni qastında bolup görüneler. Sizin muslimanlanı, tüzelmek çi qayda, günden-gün töbenlenip, wahşilikde, esgi yolda etip görseteler. Meni de olay esime gele edi. Bir adamnı musliman ekenin bilsem, oğar adam göz bulan çı neçik de qaramay edim, qır adam yimik bolup gözüme görüne edi. Busa da sen bizge gelgenli, hisap etip qarayman, seni yürüş-turuşuñ, gişi bulan etegen ariw suhbatıñ köp maʼripatlı görüne. Neçik de madaniyat görgeniñ belgili, bilmeymen, başğa muslimanlar da şulaymı, yoq busa sen yewropalılanı arasında ösüp, olardan tarbiyalanğanmısan? Sendegi tarbiya, sendegi madaniyatlıq yewropalılanı arasında da bek az tabulajaq, o nedendir? – dedi.
Dawut:
– Marya, sen aytağan gerti, yewropalar bizin muslimanlağa, ol sen aytağan göz bulan qarap, köp yala yabalar. Bizin muslimanlar olar aytağan küyde tügül. Eger bizin dinibiz aytağan madaniyatnı bir yolu bulan yürüte busaq men tügül, bizge nehaq yala yabağan yewropalanı tüzelgenleri de hayran bolur edi. Yewropalar zahirden tarbiyalı, madaniyatlı bolup görüngen uçun da, gerti tergep qarasa, olar madaniyatlı tügül. Madaniyatnı şartları – özünden ulluğa hürmet etip, giççige yazıqsınmaqlıq, erkek boldu, qısğa ayaqlı boldu, özünü namusun, adamlığın saqlamaq, paqır-zaipleni muradın bitdirip, qırğa gözü qaramayğan etmek – bular yimik neçe şartları da bar. Sağa bir misal geltirip qoyayım: özüñ yaxşı bilesen, Yewropanı qaysı tüzelgen şaharına qarasañ, neçe üyler tolğan pahişalar olağa barıp buzulup nasipsiz bolğan neçe-neçe yazıqlar, har bir şaharda, har bir yurtda satılağan içgiler, miñlep tügül, millionlap içgi sebepli üyünden-eşiginden, haqılından ayrılıp yürüygen amalsızlanı görejeksen, oğar oşap neçe de yolsuz işler bar, söz uzaq bolajaq. Bizin dinibiz, şariatıbız şo zatlanı yaratmay. Onu uçun Allahğa şükür, busurmanlanı arasında şo işlege bek siyrek qarşı bolajaq, – dedi.
Marya:
– Ol çu yalğan tügül, olay işler yewropalanı arasında yayılğan. Ozoqda, xalqnı barı da bir de tüzelip getmek bolağan zat tügül. Gertisi, yewropalanı tüzelgenleri de az tügül. Göresen sen hali etilip turağan işleni: türlü maşinler, elektrikler, neçe olağa oşağan zatlar – barı da yewropalanı hüneri, buzuq xalqlar etip bolajaq işler tügül, – dep söylep turağanda, Aleksandr tükenden qaytıp gelegenin Marya görüp çığıp getdi.
Bugün de Marya Dawutğa halın belgili etip bolmay qalğan edi. Ekinçi gün Dawut tükenden qaytıp, üyde olturup tura edi. Marya yanına barıp olturup, ondan-mundan söz açıp ayta:
– Dawut, sen hali yigirma yaşıña gelgensendir, qız alağan zamanıñ bolmaymı? Yoq busa özüñnü bir yüregiñ bar qız barmı? Sizde biraz erterek üylene dep esime gele, – dedi.
Dawut:
– Bizde güçü bar adamlar yaşlay çı üyleneler, bizin olay güçübüz yoq, onu uçun men biraz qazanmağa borçluman. Mal bolsa, soñ har ne etemen dese de gişini qolundan gelejek. Bu zamanda bar zatnı açğıçı – mal, – dedi.
Marya:
– Men sağa köp malı da bulan bir qız bile edim, sen qabul etseñ, ol qız seni bek uşata edi, – dedi.
Dawut:
– Ne qızdır? Men munda gelgenli meni bir qız da görmegen. Ol meni qabul etejegin neçik bilesen? – dedi.
Marya:
– Qıznı qabulluğun çu bile edim, senden söz alsam, onu işi tınç edi, senden malın da, canın da ayamajaq edi. Seni görmese turup da bolmay, sağa bek yüregi tüşgen, – dedi.
Dawut:
– Aytsana, ne qızdır, yaşırıp netesen? – dedi.
Marya uyalıp, qızarıp:
– Muna, seni bulan söylep turağan yazıq Marya, – dep bek qıynalıp neçik de özünü yüregin Dawutğa añlatdı.
Dawut bu söznü eşitgende biraz uyalıp, töben qarap turup, birazdan başın göterip Maryağa qarağan edi. Maryanı ariwlügün, haqıllı, añlawluğun, asil, yımışaq tabiatlılığın oylap, şulay qız bulan ömürün yibermekden ullu nasip bolurmu, dep esine gelip, Maryanı süymeklik Dawutnu yüregine kar etse de, şossahat Läylanı xıyalı esine gelip, özü Läylağa etgen waʼdaları da, atası Abdurahman, dağı da Paxrutdin aytğan nasihatlar da esine gelip, haqılın cıyıp: yoq, men alğasamayım, nafsım süygenlikni etsem, hökünsem yaray dep, oylap aytdı: «Marya, sen aytağan sözleni oylap qarayman, bir de bolmağa yarayğan iş dep esime gelmey. Neçik deseñ? Awwal, bizin dinibiz başğa, ekinçi, men sizge gelip, bu eki-üç aydan berli sizin bir ahlügüz bolup turaman. O işni etsem, xıyanat etmeklik bola. Ol da yarayğan zat tügül. Üçünçü, meni atam-anamnı raziligi gerek. Olar da munda yoq. Dörtünçü, hali bolğunça men sizge aytmağanman: men bir söz berip gelgei, dünyadan artıq göregen bir qız bar. Köp zamandan berli oğar haşıqman. Onu qoyup, başğa yerge qarap bajarmajaqman. Şu söznü qoysaq yaxşı, gişi eşitse de köp ayıp zat. Dağı da seni atañ-anañ eşitse de ariw tügül», – dedi.
Marya:
– Dawut, sen köp sebepler çi görsetdiñ, olar uçun bir de buzuqluq bolur dep esime gelmey. Başlap, din dediñ. Haligi zamanda har kim özü süygen dinni yürütme erkinlik bar. Ekinçi, xıyanatlıqnı aytasan.
Meni atam-anam razi de bolup, köp süyüp etseler, ol ne dep xıyanatlıq bola? Olar köp razi bolur dep esime gele. Üçünçü, seni atañ-anañ munda yoq deysen. Ozoqda, olanı raziligin de alma bolajaqsan. Sen kabulluq etgen soñ, olar geri urmaslar. Dörtünçü, söz bergen, özüñ süyegen qız bar deysen. Muslimanlıqda ekini de, üç-dörtnü de almağa yarayğanı belgili. Özüñ süyseñ, bajarılajağın bilemen, – dedi.
Dawut:
– Ol gerti. Eki-üç qatın almağa haqıl bulan da, şariat bulan da bek amalsız hajatlı bolğan zamanda, köp şartlar bulan erkinlik bar. Heç bir sebepsiz, şariat buyurağan şartlanı da tergemey, quru özünü kepi uçun ekini de, üçnü de alıp turağanlarıbız busa da, olar da şariatnı yolu bulan etmeyler. Olanı arasında şariat aytağan teñlikni yürütüp bolağan adam köp az. Olanı görüp, başğa milletler bizge, bizin dinibizge ayıp tapma qaraylar. Gertisi, bizin dinibiz olar aytağan yoruqda tügül, – dedi.
Marya:
– Muslimanlıq olay har zatnı tazalamay turup qoymayğanı belgili. Tek ol qatınlanı arasında teñlik yürütüp bilse, almağa ixtiyar da bar. Men seni adamlığıñ, namusuñ bulan teñlik yürütüp bolajağıña inanaman. Sen neçaqı teñlik yürütgeniñ uçun da, men haqılsızlıq etip, seni aburuñnu-hürmetiñni saqlamay, seni incitip, seni xatiriñe tiyegen yollarda busam, sen meni taläq' etgen uçun da meni sağa canım awrumajağına seni inandıraman. Şo sen aytağan seni yüregiñ bar qıznı da günneşlik göz bulan görmey, özümnü canımdan aziz görüp, oğar özümnü süydürüp bolajağıma da sağa söz beremen, – dedi. Dawut: «Marya, men seni şulay haqıllı, añlawlu, özüñnü har kimge de süydürüp bolajaq, maripatlı qız ekeniñni bilemen, busa da kim bile dünyanı işin, neçaqı tatuwlu turağan adamlarda da suwuq bolup getegen yollar bola, Allah saqlasın, köp qıyın iş, sen «taläq etseñ de razimen» dediñ. Taläq degen zat da bizin şariatıbızda bek ariw zat tügül. Haqıl bulan, şariat bulan buğar da çı erkinlik bar, busa da bir tabun adamlar özleni cahilliginden, añlawsuzluğundan şariatnı bilmeygenliginden qatınlanı bir yesir, yada özleni kepligi uçun yaratılğan bir töben, sıysız xalq dep qarap, olağa köp ullu zulmular eteler. Birleri özünü kepine göre üstüne qatın alıp, birleri alğan qatınların heç bir sebepsiz salıp yibereler. Ozoqda, bular şariatğa köp gelişli işler tügül. Biz çi olay haqılsızlardan bolmasaq yaray edi. Kim bile, bolup getse, ekibiz de hökünçlü bolağan küy bolmasın dep aytaman. Sen taza yüregiñ bulan aytağannı da bilemen, men qabulluq etmey de tügülmen, seni atañ-anañ qabuluq da etse, men de üyge qaytğanda, ol men aytğan qız da Allahnı yazıwu bolup mağa nasip bolsa, ol da, meni atam-anam da razilik de etse, soñ çu sen aytağan sözge razilik, qabulluq etejegime sağa söz berir edim, – dedi.
Marya:
– Dawut şol sen görsetegen sebepleni barına da men razimen, tek şo sen aytağanlar barı da bolğan zamanda, sen meni yazıq etmey alajağıña meni inandırsañ, meni yüregim paraxat bolajaq edi. Sen gerti küyde mağa söz berseñ, sen yalğan aytmajağıñnı, sözüñde turajağıñnı biledim, – dedi.
Dawut:
– Sağa taza sözdür, bek paraxat bol. Çarxımda canım bar turup, men etgen waʼdamdan qaytman, – dedi.
Bular bir-birine söz berip inanıp tura ediler. Geleyik endi bu yaqğa.
Munu oxuğan yuwuqlar, Läylanı ulanqardaşı Ahmat, Dawutnu qızardaşı Zaynapğa kağız yazıp, ol da umutsuz cawap yazıp yibergenin unutmağandır. Ahmat, Zaynapdan kağız gelgen soñ ne etejegin bilmey, buzulup bir zatğa da yüregi barmay, azıp-irip yürüy turup, axırı awrup yatğan edi. İbrahim doktor geltirip, darmanlar içirip, neçaqı qarasa da – heç bir sebep bolmay, günden-gün awruwu artsa tügül, heç kemimey edi. Munu awruwu Zaynapğa haşıqlıqdan ekenni Läyla bile edi, atasına-anasına aytmağa bazmay edi. Busa da özünü ayawlu ulanqardaşını awruwu günden-gün artağanın görüp, anasına añlatdı. Anası da İbrahimge işni yoruğun aytıp:
– Buğar dağı darman yoq, yañız ulanıbız şulay yazıq bolup turmasın, ne busa da bir ep etmege gerek, – dedi.
İbrahim:
– Neçik eteyik? Olar tilegende, bizin qızıbıznı bermegen edik, endi olağa neçik tilerbiz, bermey de habas etgen edik. Dawutdan yaxşı ulanğa berirmen dep çi qoymağan edim, busa da özübüznü aldıbızda onça ayawlu bolup turğanğa, neçik aytıp boldu dep, canım awruğan edi. Bilmeymen, neçik eteyim? – dedi.
İbrahimni qatını Xadijat:
– Men sağa aytmağan uçun da, özüm xıylı zamandan berli Läyla Dawutnu süyegenin, bir-birine kağızlar yazağanın eşitgen edim. Hali de Abdurahmanlanı xıyalı barğa oşay. Dawut Aştarxandan qaytsa, dağı da tiletip qarama süyeler dep eşitemen. Dawut onda bek yaxşı yerge qarşı bolğanğa oşay, hali üyüne miñ manat aqça da yibergen, – dedi.
İbrahim:
– Tiletse çi Läylanı berir edik, özübüz neçik añlatayıq? – dedi.
Xadijat:
– Olağa har gün qatnap yürüygen, olanı bek halın bilegen Halimat bar. Men oğar añlatayım, Zaynapnı Ahmatğa berseler, biz de Läylanı berir edik, – dedi.
İbrahim:
– Añlatıp qara dağı, ne aytar eken? – dedi.
Xadijat şo sahat Halimatnı çaqırıp, Ahmatnı awruyğanın aytıp:
– Şular Zaynapnı bermesmiken? – bir yoluğup qarasañ, yaxşı bolur edi. Biz de höküngen edik. Men çi mollanı şolay boş qaytarğanğa buğar xıylı uruşğan edim. Bu olay artın-aldın tergemey söylep yiberegen gişi dağı, – dedi.
Halimat, Xadijat neçik söyley busa da, munu yüregin köp taza bilgen edi. «Yaxşı, men barıp aytayım» – dep Abdurahmanlağa getdi. Abdurahman da üyde yoq edi, qatını Patimatğa neçik gelgenin, İbrahimler Läylanı de berejegin belgili etdi.
Patimat:
– Yaxşı Halimat, atası gelsin, aytıp qarayım, Allahnı yazıwu busa bolur, – dedi.
Halimat qaytıp barıp İbrahimlege Patimat aytğannı da aytdı. Patimat da, Abdurahman gelgende, Halimat gelip getgenin, İbrahim ulanı Ahmatğa Zaynapnı alma süyegenii, Läylanı da Dawutğa berme negeti barın qaldırmay aytdı.
Abdurahman:
– Köp yaxşı bolur, Läylanı bermese de, biz Zaynapnı bererbiz. Özler yimik teñi tabulğan soñ, biz qaldırmasbız, tek Dawut gelmey turup çu, bajarılmas, – dedi.
Erten boldu, bayağı Halimat Abdurahmanlağa geldi. Abdurahman da üyde edi, esenlik, amanlıq soraşıp, birazdan özü neçik gelgenin, İbrahim Zaynapnı tiletip yiberegenin aytdı.
Abdurahman:
– Halimat, yaxşı bolur, ozoqda, olardan yaxşı yerge berejekbizmi, busa da Dawut da üyde yoq, o da gelsin, berirbiz. Biz etgenge Dawut da çı zat aytmas edi, busa da yañız qızardaşın, men de üyde yoq turup, etip qoyğanlar dep, biraz yüregi buzulmasın, – dedi. Halimat da Abdurahman aytğan sözleni barıp İbrahimge aytdı. Olar da bek süyündüler, Ahmat da eşitip süyünüp, biraz göñü de rahat boldu.
İbarhim:
– Halimat, sen barıp Abdurahmanğa ayt. Dawut yazbaş bolmay qaytmajaq dep eşitemen. Oğar bir kağız yazsın, eki de yaxşılıqnı geçikdirmey eteyik. Hali Edil buzlağandır, Sarısından maşin bulan gelsin. Yaz bolğunça qaratmayıq, – dedi.
Halimat da barıp İbrahimni sözlerin Abdurahmanğa aytdı. Abdurahman da bir kağız yazıp poçtağa saldı. Bir neçe günden soñ kağız barıp yetişdi. Dawut kağıznı oxup, muradın bilip, özünü qonaqlarına añlatdı. Olar da: «Köp yaxşı bolur, ata-anañ qayt dep ayta busa, qaytmasañ yaramas. Busa da sen bizin bir ulanıbızsan, unutup qoymassan, Maryanı sözlerin, sen oğar etgen waʼdanı da esiñden taydırmassan. Marya özünü yüregin, sen aytğan sözleni bizge añlatğan edi, bizin de yañız qızıbız, ol süygenni etsek yaxşı. Biz seni tanıybız, sen onu yazıq etmejegiñni bilebiz, seni şulay taza yüregiñ bolup, namartlığıñ bolmağanğa sağa köp razibiz. Şu on miñ manat aqçanı da al, tarığıña xarjlarsan, dağı da aqça tarıqlı bolsa, bizge belgili etersen, berirbiz. Sen Maryanı almağan uçun da, seni başğa görmejekbiz. Gertisi, onu yüregi sende bolmaqlıqğa göre, alsañ çı, bek ariw görejekbiz. Özüñ üyünge yetişip, paraxat bolğanda, bizge işiñni-halıñnı belgili etip bir kağız da yazarsan. Bizin yüregibiz sende bolajaq, Allahğa amanat bol», – dep, on miñ manat aqça da, başğa sawğatlar da berip, bir payton da tutup hazir etdiler. Dawut da, bulanı qolların alıp, sawbol da etip, paytonğa mindi. Aleksandr da munu ozdurup Sarisınğa getdi.
Marya Dawut bulay tez geter dep umut etmey edi, birden alğasap getgenge köp paşman bolup, köp zaman bolğunça artından qarap qaldı.
Bular Sarisınğa barıp, Aleksandr Dawutnu maşiñe mindirip, yaxşı yol etip yiberdi. Dawut da buğar sawbol da etip, qaydasan Kawkaz dep, quş yimik bolup getdi.
Dawut maşini içinde, bir Läylanı, bir Maryanı xıyalı göz aldına geldi, öz-özüne yıbanıp bara edi. Şulay yürüp, bir neçe günden özünü yurtuna yetişdi. Özünü gelegenin belgili etip, Abdurahmanğa tel urğan edi, yuwuqları, qardaşları vokzalğa aldına çıqğan edi, olar da qarşı bolup, süyünüp üyüne geldiler. Anası, başğa qawum qardaşı da gelip görüşdüler. Läylanı yüregine de köp ullu şatlıq tüşgen edi. Walhasil eki de üyde süyünmeygen adam yoq edi. Dawut on miñ manat aqça alıp gelgen deygen xabar da xalqğa yayılıp, İbrahim de eşitgen edi. Bir kepek aqçası bolmasa da, Läylanı Dawutğa bermege yüregine tüşgen edi. Umutsuz yerden olay aqçası bolmaqlıqnı da bek ariw görgen edi. İbrahim bir-eki günden soñ bayağı Salim mollanı Abdurahmanlağa yiberdi. Molla da barıp Abdurahmanğa İbrahimni toy etmege alğasayğanın, berejek-alajağın da söylep, qaysı toynu aldın etme süyegenin soradı.
Abdurahman da:
– Men aldın tilegenmen, men alda etmege tiyişli edim, busa da olay etmeyli, eki de toynu bir gün eteyik. Olar hazir bolsun, biz de hazirlik göreyik, şu aynı yarığında, gelegen xamisgün eterbiz, – dep mollanı qaytardı.
Molla da barıp İbrahimge aytıp, olar da, bular da hazirlik görüp, köp ullu toylar da etip, Läylanı Dawutğa, Zaynapnı Ahmatğa eltdiler. Köp zamandan berli yanıp-güyüp turağan bu haşıqlar da muratlarına yetişdiler.
Bir neçe günden soñ Dawut Läylağa özü Maryağa söz berip gelgenin, Läyla özü de, Läylanı adamları da qabulluq etse, Maryanı almağa süyegenin añlatdı.
Läyla:
– Köp yaxşı qabulluq etemen. Olar sağa onça yaxşılıq, adamlıq etgen soñ, sen de söz de berip gelgende razi bolurlar, tek bulağa añlatıp qaramağa gerek. Biz qabulluq etgen soñ, bular da başğa söz aytar dep esime gelmey, – dedi.
Dawut, Läyladan bulay ariw söz eşitmekligine süyünüp, bayağı yuwuğu Osmanğa aytıp, Abdurahmanğa da, Patimatğa da añlatdı. Olar da Läylanı xatiri uçun bolmasa bizge çi başğa tügül edi, ol da qabulluq etgen soñ, köp yaxşı bolur. İbrahimlege de aytıp qarama gerek dep, cawap berdi. Olar da razilik etip geçikdirmey etmege gerek, Ahmat da, sen de, Dawut da barıp alıp geligiz dep, Osmannı qaytardı. Bular da hazir bolup, üçewü de maşiñe minip, Aştarxanğa barıp, Aleksandrlanı üyüne tüşdüler. Olar da, ayroqda Marya bulanı bulay tez gelmekligine süyündüler. Toğuz-on günnü içinde Marya hazirligin görüp, köp sep de etip, on beş miñ manat aqça Maryanı qoluna da berip, Aleksandr da, qatını Anna da, başğa qardaşları da bulan ozdurup, Sarisınğa barıp, bulanı maşinlege de mindirip, bulağa yaxşı yol da etip, Dawutğa Maryanı bek amanat da etip qaytdılar. Bular da özleni gelegenin belgili etip, Abdurahmanğa tel urdu. Bir-eki günden maşin bulan yurtuna yetişdi. Vokzalğa bulanı aldına gelgen adamlar, qatınlar-qızlar, Maryanı bek ayawlap paytonğa mindirip, üyge alıp geldiler. Ullu toy da etip, gebin de qıyıp, Marya da muradına yetişdi.
Läyla Marya bulan bek tatıwlu yaşay edi. Bulanı görgen adam bulağa günneş dep çi neçik de aytmajaq edi, eki qızardaş busa da bulay ariw turmas dep esine gele edi. Dawut da Ahmat bulan ortaq bolup, Ahmatnı tükenin dağı da ullu etip, köp mal da salıp, har yıl makaryağa Maskewge de barıp, şu dögerekde aytılğan magazin bolğan edi. Köp zaman da getmey, Läylanı bir ulanı, Maryanı da bir qızı bolup, Abdurahman da ulanına Abdulhamit, qızına Hanipat dep qoyğan edi. Zaynapnı da bir ulanı bolup, oğar da Abdurahim dep qoyğan ediler. Bu yaşlanı da ata-anaları yaxşı tarbiya etip, bek ariw rahat yaşap turalar.